Rapport in het kort
Transities kunnen worden gezien als structurele
maatschappelijke veranderingen. Zij vragen tijd, vele decennia soms. Het
kan dus lang duren, voordat de resultaten van een transitie echt zichtbaar
worden. Om de voortgang al in een vroeg stadium te kunnen beoordelen is dus
meer nodig dan het in beeld brengen van de daadwerkelijke verandering. Het
gaat om een analyse van vele activiteiten van vele actoren. In het
beschreven onderzoek staan (verdere) ontwikkeling van de methodiek voor die
analyse en de eerste toepassing voor de casus Nederlandse landbouw en
voedingsketen centraal. Voor een overzichtelijke analyse zijn alle
activiteiten in een transitieproces in dit onderzoek toegedeeld aan zes
arena's. Een arena is daarmee gedefinieerd als een samenspel van
activiteiten en actoren rond een bepaald onderdeel van de transitie. De
structuur van arena's met hun onderlinge verbanden heeft geholpen om de
relatie tussen gegevens op microniveau en inzicht op macroniveau vast te
houden. Voor analyse binnen de arena's is modelinstrumentarium van het
MNP-RIVM toegepast en verder ontwikkeld. De belangrijkste resultaten in de
methodische ontwikkeling zijn een systematische, kwantitatieve benadering
van de betekenis van toekomstbeelden voor de transitie, de operationalisatie
van krachtenveldanalyses rond actoren en de verdere detaillering van de
landbouw en voedingsketen in input-output modellen; op enkele punten worden
voorstellen gedaan om gebruikte methoden nog een stap verder uit te werken
en te koppelen aan monitoring. De methoden zijn behulpzaam gebleken bij het
genereren van een zekere maat om de voortgang binnen een arena vast te
stellen. Hiermee is het mogelijk gebleken ook de interactie tussen de
arena's te evalueren, hetgeen voor het voorbeeld van biologische landbouw is
uitgewerkt. In het kader van transitie-evaluatie kunnen conclusies worden
getrokken op het niveau van een arena en voor een bepaald onderwerp over de
arena's heen. Hiermee is de basis gelegd voor conclusies op het meest
algemene niveau: over arena's en onderwerpen binnen de transitie heen. Dit
laatste vraagt niet zozeer meer methoden, als wel meer gegevens en meer
deelanalyses. Hoewel voor een complete inhoudelijke evaluatie van de
transitie in de landbouw en voedingsketen nog onvoldoende gegevens
beschikbaar waren, is het beeld ontstaan van een transitie met vele
gerelateerde problemen, waarvoor steeds meer langetermijndoelen worden
gesteld voor landbouw en milieu, veel minder voor de consumenten en hun
voeding of de afwenteling op het buitenland. Deze probleemperceptie en
doelen hebben tal van activiteiten in onderzoek (Nederland heeft relatief
veel R&D op dit terrein) en praktijkexperimenten op gang gebracht. Diverse
niches zijn (technisch en institutioneel) ingericht. Doorwerking in de
daadwerkelijke systeemverandering hapert echter, mede doordat het
toekomstbeeld op het punt van middelen (technieken en structuren) te weinig
houvast biedt. Dat wordt veroorzaakt door de vele (gepercipieerde) nadelen,
die naast de voordelen aan de nieuwe opties voor de lange termijn kleven.
Bovendien laten krachtenveld- en actoranalyses zien, dat er nog grote
weerstanden moeten worden overwonnen. Die hebben te maken met kosten van
afbraak van het oude systeem en schaalvergroting van nieuwe processen, en
zijn sterk afhankelijk van institutionele randvoorwaarden (onder andere
internationaal).