Voor de preventie van een nieuwe pandemie zijn we afhankelijk van internationale samenwerking bij het aanpakken van risico’s en vroege detectie van nieuwe pathogenen. Dat onderstreept de noodzaak om ook de sociaal-maatschappelijke context goed te begrijpen. In eerste instantie wordt gefocust op de interactie met wilde knaagdieren en andere diersoorten die bekend staan als potentiële overbrengers van ziekten, zoals lassakoorts. Met vragenlijsten zal informatie over contact met dieren, landbouw, schoonmaak, boskap en andere gebruiken worden verzameld. Gesprekken met lokale gezondheidsautoriteiten geven inzicht in de gezondheid van bewoners. Het uiteindelijke doel is om passende interventiestrategieën te ontwikkelen en te testen.

Zoönosen en voedselsystemen

Meer nadrukkelijk aan de productie van voedsel gekoppeld, is een project in Kenya, dat in nauwe samenwerking met lokale partijen wordt uitgevoerd. Het is een pilot en bouwt op de kennis dat epidemieën vaak in de context van landbouw- en voedselproductie ontstaan.

Een belangrijk doel is de capaciteit van twee Keniaanse County One Health Units (COHU) te versterken, zodat zij zoönosen in hun voedselsysteem beter kunnen beheersen en zo bijdragen aan het voorkomen van pandemieën. Zo wordt ook gewerkt aan het operationaliseren van One Health en het benutten van bestaande gegevens (op mondiaal, nationaal en lokaal niveau) om de gezondheids- en sociaaleconomische gevolgen van zoönosen op lokale voedselsystemen te beoordelen. Deze benaderingen zullen uiteindelijk leiden tot de cocreatie van zoönosepreventiestrategieën die in lokale omstandigheden goed toepasbaar zijn. De service die in de pilot ontwikkeld wordt, wordt later voor andere regio’s toepasbaar gemaakt. Er wordt samengewerkt met supranationale organisaties zoals het International Livestock Research Institute (ILRI) en African Medical & Research Foundation (AMREF).

Zoönosen en transmissie van zoönosen treden niet alleen in het buitenland op, maar ook in Nederland. Dus ook in Nederland wordt gewerkt aan lokale zoönoseveiligheid. Het is goed dat het Nationaal Actieplan Versterken Zoönosenbeleid en het Nationaal Plan Landelijk Gebied over en weer naar elkaar verwijzen: ‘Het zwaartepunt van het actieplan is preventie. De inzet op het tegengaan van klimaatverandering en verandering van landgebruik wordt onverminderd voortgezet. Daarnaast stelt het kabinet handreikingen op om gemeenten en provincies te ondersteunen bij het meewegen van zoönosenrisico’s bij de inrichting van het landelijk en stedelijk gebied.’

Binnen een recent gestart project  wordt de komende twee jaar de brug tussen gebieds- en omgevingsexperts en zoönosenexperts verder verstevigd. In Nederland worden de komende decennia grote veranderingen in klimaat, landgebruik, en dierhouderij voorzien. Er wordt gewerkt aan de herinrichting van landelijk en stedelijk gebied, waaronder vergroening en vernatting. Een van de doelen hierbij is het herstel van natuurlijke systemen en biodiversiteit. Deze veranderingen kunnen impact hebben op zoönosenrisico’s, en daarnaast ook andere, positieve en negatieve, gezondheidseffecten hebben. Ook rondom andere veranderingen door menselijke activiteit, zoals klimaatverandering, zijn nieuwe zoönosenrisico’s, en de mogelijkheden tot inspelen daarop, nog onvoldoende inzichtelijk.

Weerbare systemen

Waar infectieziekte-experts zich traditioneel richten op het inperken van risico’s, bijvoorbeeld door bioveiligheidsmaatregelen door fysieke barrières, is er daarnaast nog veel te winnen door het vergroten van de weerbaarheid van systemen. Het stimuleren van het zelfregulerend vermogen van ecosystemen kan een belangrijk onderdeel van een veiligheidsaanpak zijn, waarbij in een dynamisch evenwicht verstoringen door het systeem zelf opgevangen worden. Hierbij wordt een adaptatiemodel nagestreefd, zeer bekend in de ecologie, in plaats van het controlemodel, dat infectieziekte-experts gewend zijn te gebruiken. Er is nog weinig kennis over adaptatiemogelijkheden. Beter inzicht in directe of indirecte volksgezondheidsrisico’s en positieve effecten van groen, water en vernieuwde inrichting, waar mogelijk gekwantificeerd, is nodig om ze in context te kunnen wegen, aan belanghebbenden duidelijk te maken, en indien nodig te mitigeren.

Dergelijke kennis zal ook helpen de rol van menselijk handelen bij zoönosenrisico’s onder de aandacht te brengen, en het bewustzijn te vergroten dat dieren niet gezien moeten worden als de primaire bron van infectieziekten. Net als het feit dat dieren zelf ook de dupe kunnen worden van een toegenomen ziektelast. Dat heeft implicaties voor de (beleids)maatregelen die we effectief kunnen toepassen voor het inperken van risico’s.

Investeringen in paraatheid zijn heel belangrijk, maar investeringen in de preventie van zoönosen zullen altijd kosten-effectiever zijn. Zij zullen een belangrijke bijdrage leveren aan een lagere ziektelast, en aan gezondere dieren en ecosystemen.