In augustus 2014 haalden 5 apen het landelijke nieuws. De kapitein van een containerschip dat, komend vanuit Maleisië, richting Rotterdam voer, zocht contact met de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit)). Er waren apen op het schip gespot. De dieren waren er kennelijk in geslaagd om in de haven van Tanjung Pelepas het schip te ‘enteren’. Hoe ze dat voor elkaar hadden gekregen is nooit opgehelderd. De kapitein vroeg zich af wat wijsheid was. Hij wist immers dat exotische dieren zonder de goede papieren niet zomaar Nederland binnen mochten komen. En al helemaal niet als ze uit het wild afkomstig zijn. Want, wie weet, ze zouden drager van ziektes kunnen zijn die we liever buiten de landsgrenzen houden. Het advies was de verstekelingen proberen te vangen en na aankomst in Nederland bij een opvang voor exotische dieren in quarantaine te plaatsen. En zo geschiedde het.
content
Auteur: O. Stenvers
Infectieziekten Bulletin: oktober 2016, jaargang 27, nummer 8
De 5 apen bleken Java-apen (Macaca fascicularis) te zijn. In de opvang werden de dieren volgens standaardprocedures onderzocht op verschillende zoönotische infecties. Apen kunnen namelijk vanwege hun nauwe verwantschap met de mens agentia, voornamelijk virussen, bij zich dragen die een direct gevaar voor mensen kunnen vormen. Uit het onderzoek bleek dat 4 van de 5 dieren drager waren van het herpes B-virus. Reden om na te gaan of een veilige opvang van de dieren – in relatie tot andere apen én mensen – wel mogelijk was.
Herpes B-virusinfecties bij makaken
Herpesvirus B, ook aangeduid als cercopithecien herpes-virus 1, herpes B-virus of B-virus en recent als macacien herpesvirus 1 (MaHV-1 (macacien herpesvirus 1)), is een alfaherpesvirus van apen van het geslacht Macaca. Makaken komen in principe alleen in Azië voor. Alleen de berberaap (M. sylvanus), ook een makaak, komt in Noord-Afrika en Gibraltar voor. Herpes B-virus is nauw verwant aan de herpessimplexvirussen (HSV (herpessimplexvirussen)) van de mens. Net als bij HSV-infecties blijft het herpes B-virus bij makaken levenslang aanwezig en geeft het af en toe gewoonlijk asymptomatische reactivatie. Ook de symptomen van een herpes B-virusinfectie lijken op die van HSV-infecties: blaasjes op de slijmvliezen van de mondholte en de genitaliën. De herpes B-seroprevalentie bij makaken in het wild ligt tussen de 10 en 80% en kan bij makaken in gevangenschap tot 100% zijn. Het percentage apen dat op een gegeven moment virus uitscheidt is echter maar 1 tot 2%. (1)
Tot nu toe zijn 5 verschillende herpes B-genotypes geïdentificeerd die respectievelijk geassocieerd zijn met Japanse makaken (M. fuscata), resusapen (M. mulatta), Java-apen, lampongapen (M. nemestrina) en wanderoe’s (M. silenus). (2, 3) Het is aannemelijk dat elke makakensoort gastheer van een eigen specifiek alfaherpesvirus is. (3)
Herpes B-virusinfecties bij mensen
Hoewel infecties bij makaken doorgaans een mild ziekte-beloop kennen, worden de bij de mens beschreven infecties gekenmerkt door een vaak fataal aflopende ontsteking van de hersenen en het ruggenmerg. (4) Overdracht van herpes B-virus naar mensen vindt plaats via bijten, krabben, slijmvliescontact met lichaamsvloeistoffen of verwondingen door gecontamineerde voorwerpen. De incubatietijd bij de mens varieert tussen 2 dagen en 5 weken. Voor de komst van antivirale middelen was de sterfte van herpes B-infecties bij de mens 70%.
Sinds de jaren 30 zijn 43 patiënten beschreven met een zoönotische herpes B-infectie, waarvan 24 overleden. (5, 6) Alle tot nu toe bekend geworden zoönotische infecties met herpes B hebben zich in proefdierfaciliteiten in Europa of Noord-Amerika voorgedaan. (4) Zoönotische infecties als gevolg van blootstelling aan in het wild levende makaken zijn echter nog nooit beschreven, terwijl er met name in India en Zuid-Oost Azië veelvuldig contact is tussen mensen - in toenemende mate met internationale reizigers - en apen, ook met makakenpopulaties waarvan bekend is dat ze serologisch herpes B-positief zijn. (1, 5, 7) Wereldwijd loopt het aantal mensen dat in apentempels met makaken in contact komt waarschijnlijk in de miljoenen. (1) De redenen voor deze opmerkelijke discrepantie zijn niet duidelijk. Geopperd wordt dat diverse vormen van stress tot reactivatie van virusuitscheiding bij met herpes B-virus besmette apen leidt waardoor de a priori kans op virus-uitscheiding bij makaken in een proefdierfaciliteit hoger is dan bij wilde makaken. Dit zou in een hogere kans op overdracht naar de mens resulteren. (7) Daarnaast zou de surveillance in Zuidoost-Azië niet in staat zijn humane herpes B-virusinfecties te detecteren. Aangezien er ook in Japan, een land waarvan de kwaliteit van de gezondheidszorg op een hoog niveau is, makaken voorkomen die drager van herpes B-virus zijn, lijkt dit argument minder valide. Over humane herpes B-virusinfecties in dierentuinen is, voor zover bekend, niet gepubliceerd.
Herpes B-virusinfecties bij mensen lijken vooral geassocieerd te zijn met contact met resusapen, een makakensoort die veelal als proefdier wordt gebruikt: in alle gevallen waarbij de betrokken apensoort kon worden geïdentificeerd was er sprake van directe of indirecte blootstelling aan resusapen en in een paar gevallen ook aan Java-apen. Dit wordt als indicatie gezien dat herpes B-virus afkomstig van resusapen pathogener zijn voor de mens dan herpes B-virusstammen afkomstig van andere makaken. (2) Deze opvatting dat herpes B-virusstammen afkomstig van resusapen dodelijker zouden zijn dan die van andere makakensoorten, wordt niet ondersteund door het muismodel waarin de ernst van de ziektebeelden die verschillende herpes B-virusstammen veroorzaken, ongeveer hetzelfde is. (7) Hierbij moet echter worden aangetekend dat ook humane herpes simplexvirussen bij muizen dodelijk aflopende hersenontstekingen kunnen veroorzaken. (8) Het muismodel voorspelt dus kennelijk verschillen in ziek-makend vermogen van primaten alfaherpesvirussen in onvoldoende mate.
Herpes B-virusinfecties bij andere apensoorten dan bij makaken
Behalve bij makaken zijn, veelal dodelijke, herpes B-virusinfecties beschreven bij huzaarapen (Erythrocebus patas), oostelijke franjeapen (Colobus abyssinicus), bruine kapucijnapen (Cebus apella), gewone penseelaapjes (Callithrix jacchus) en Brazzameerkatten (Cercopithecus neglectus). (9)
Samenvatting
- Mensen zijn bevattelijk voor infecties met herpes B-virus afkomstig van makaken. De bij de mens beschreven infecties kennen veelal een dodelijk ziektebeloop.
- Alle bekend geworden herpes B-virusinfecties bij mensen zijn ontstaan in proefdierlaboratoria in Noord-Amerika of Europa. Daarbij was in alle gevallen waarbij de betrokken makaken soort achterhaald kon worden, sprake van direct of indirect contact met resusapen en in een aantal gevallen ook met Java-apen.
- Er zijn aanwijzingen dat het aan resusapen geadapteerde herpes B-genotype een hoger ziekmakend vermogen heeft voor de mens dan andere genotypes.
- Er zijn tot op heden geen herpes B-virusinfecties beschreven als gevolg van contact met makaken in het wild of in een dierentuin, terwijl bijt- en krabincidenten met makaken in het wild regelmatig voorkomen.
- Andere primaten dan makaken kunnen ook met herpes B-virus besmet worden en aan de infectie overlijden.
Conclusie
De apen kunnen het beste in een opvang worden onder-gebracht waar direct contact met andere apen dan Java-apen uitgesloten is. Het personeel moet geschoold zijn in de omgang met primaten en op de hoogte zijn van de risico’s van herpes B-virusinfecties en andere aan primaten gerelateerde virologische gevaren. Verder dienen in een dergelijke opvang de noodzakelijke ingrepen bij de dieren altijd onder verdoving plaats te vinden.
Epiloog
De 5 verstekelingen verbleven tot het voorjaar van 2016 in een hiervoor goed geoutilleerde, opvanglocatie. Daarna werden zij tijdelijk opgevangen in een gespecialiseerde proefdierinstelling. Uiteindelijk gingen ze voor een vast verblijf terug naar de eerste opvanglocatie.
Auteur
O. Stenvers, Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit en Centrum Infectieziektebestrijding, RIVM, Bilthoven
Correspondentie
- Jones-Engel L, Engel GA, Heidrich J, Chalise M, Poudel N, Viscidi R, Barry PA, Allan JS (Joint Strike Fighter), Grant R, Kyes R; Temple monkeys and health implications of commensalism, Kathmandu, Nepal; Emerg Infect Dis., 2006, Jun;12(6), 900-6
- Smith AL., Black DH., Eberle R.; Molecular evidence for distinct genotypes of monkey B virus (herpesvirus simiae) which are related to the macaque host species; J Virol., 1998, Nov;72(11), 9224-32
- Ohsawa K., Black DH., Torii R., Sato H., Eberle R.; Detection of a unique genotype of monkey B virus (Cercopithecine herpesvirus 1) indigenous to native Japanese macaques (Macaca fuscata); Comp Med., 2002, Dec;52(6), 555-9
- Huff JL, Barry PA.; B-virus (Cercopithecine herpesvirus 1) infection in humans and macaques: potential for zoonotic disease; Emerg Infect Dis., 2003, Feb;9(2), 246-50
- Engel GA, Jones-Engel L, Schillaci MA, Suaryana KG, Putra A, Fuentes A, Henkel R.; Human exposure to herpesvirus B-seropositive macaques, Bali, Indonesia; Emerg Infect Dis., 2002, Aug;8(8), 789-95
- Meurens F., Gallego P., Thiry E., L’herpesvirus B du singe, un agent d’anthropozoonose méconnu; Aa. Méd. Vét., 2002, 146, 1-8
- Elmore D, Eberle R.; Monkey B virus (Cercopithecine herpesvirus 1); Comp Med., 2008, Feb;58(1), 11-21
- Kastrukoff LF, Lau AS, Thomas EE; The effect of mouse strain on herpes simplex virus type 1 (HSV (herpessimplexvirussen)-1) infection of the central nervous system (CNS); Herpesviridae. 2012 Mar 26;3:4
- Coulibaly C, Hack R, Seidl J, Chudy M, Itter G, Plesker R; A natural asymptomatic herpes B virus infection in a colony of laboratory brown capuchin monkeys (Cebus apella); Lab Anim. 2004 Oct;38(4):432-8