Veiligheid is een belangrijk thema in onze samenleving. De samenleving verwacht dat de overheid bijdraagt aan een veilige leefomgeving en haar beschermt tegen de risico’s van grootschalige en (mogelijk) maatschappijontwrichtende incidenten of rampen. Met veiligheid bedoelen we meestal dat er geen gevaren of risico's zijn. Of als deze zich toch voordoen, hoe de samenleving ermee omgaat om de gevolgen te beperken.
Bij veiligheid wordt onderscheid gemaakt tussen safety en security. Safety gaat over de onbedoelde, niet-moedwillig veroorzaakte gevaren voor mens en milieu met een natuurlijke of technologische oorzaak, zoals een overstroming, een grieppandemie of een ongeval in de chemische industrie. Bij security gaat het over gevaren die wel met opzet worden nagestreefd, zoals aanslagen met chemische, biologische, radioactieve of nucleaire wapens (CBRNe (Chemical, biological, radiological, nuclear and enhanced explosives)).
Verbreden kennisbasis
Met het SPR (Strategisch Programma RIVM)-thema "Safety en security" wil het RIVM de huidige kennisbasis verbreden en verrijken samen met andere belanghebbenden om zo strategisch voorbereid te zijn op toekomstige ontwikkelingen en vragen vanuit beleid en praktijk.
Dit gebeurt aan de hand van vier vraagstukken:
A. Percepties van risico's
B. Verkenning toepassen van nieuwe veiligheidsconcepten
C. Security
D. Signalering van risico's
Rekening houden met perceptie van risico's
De discussie over de ondergrondse CO2-opslag in Barendrecht en de problemen rond de aardgaswinning in Groningen maken duidelijk dat een analytische benadering van risico’s om (on)veiligheid inzichtelijk te maken niet voldoende is. Ook de manier waarop burgers risico’s beleven (perceptie) speelt hierbij een rol. Het RIVM wil onderzoeken hoe rekening gehouden kan worden met de factoren die deze perceptie beïnvloeden (determinanten). Voorbeelden van zulke factoren zijn onbekendheid met het ‘onderwerp’ en achterliggende waarden als gevoelens van onrecht. Risicoperceptie kan op deze manier een plek krijgen in de analyses en adviezen voor beleid.
Verkenning toepassen van nieuwe veiligheidsconcepten
Voor safety worden van oudsher de risico’s uitgedrukt in de vorm van de impact (ernst) die een gebeurtenis heeft op de gezondheid en/of het milieu en de waarschijnlijkheid dat het zich voordoet, bijvoorbeeld het risico op overlijden wanneer er gevaarlijke stoffen vrijkomen. De laatste jaren komen nieuwe benaderingen (concepten) op in het omgaan met risico's, die het systeem waarin risico's zich voordoen integraal bekijken. Voorbeelden hiervan zijn safe by design (‘veilig-aan-de-voorkant’ ) en duurzame veiligheid. Het RIVM wil verkennen hoe deze nieuwe concepten concreet in de praktijk kunnen worden toegepast en welk instrumentarium daarvoor geschikt is.
Security
Het RIVM heeft veel kennis in huis over safety en wil onderzoeken hoe de kennis over safety de kennisbasis over security kan versterken. De focus ligt op het moedwillig misbruik van gevaarlijke stoffen zoals CBRN (Chemische, biologische, radiologische en nucleaire) of biologische agentia.
Signalering van risico's
Omgaan met risico’s betekent ook zicht krijgen op mogelijke toekomstige gebeurtenissen met ongewenste gevolgen, en op trends. Daarom is het belangrijk om risico’s tijdig te signaleren en relevante ontwikkelingen en trends in het vizier te hebben. Het RIVM voert al verkenningen en signaleringsactiviteiten uit op verschillende vakgebieden (infectieziekten, zoönosen, volksgezondheid). Op het gebied van safety en security gebeurt dit echter beperkt en niet structureel. Daarom wil het RIVM de bestaande signaleringsactiviteiten in kaart brengen en samen met andere organisaties een netwerk opzetten om een signaleringsstructuur hiervoor te ontwikkelen.
Lopend onderzoek
Voor het SPR (Strategisch Programma RIVM)-thema "Safety en security" voert het RIVM de volgende onderzoeken uit:
Naam onderzoek: BASICS
Wat?
Veel gevaren in onze leefomgeving bedreigen potentieel de veiligheid, gezondheid en het welzijn van mensen. Denk bijvoorbeeld aan aardbevingen in Groningen, uitstoot van industriële installaties, hittegolven en uitbraken van infectieziekten. Het RIVM onderzoekt hoe wordt gereageerd op dit soort gevaren in de leefomgeving die veel aandacht krijgen. Wanneer vinden het RIVM en partners dat er goed mee wordt omgegaan? En welke interventies met communicatiestrategieën bestaan daarvoor?
Waarom?
Met de resultaten kunnen overheden beter reageren bij gevaren in de leefomgeving. Dit helpt om de gezondheid van mensen beter te beschermen en vertrouwen in de overheid te houden. Belanghebbenden verschillen van meningen over welke problemen moeten worden aangepakt. En welke potentiële gezondheids- en veiligheidsrisico’s er zijn. Hetzelfde geldt voor het gevoel van urgentie om te handelen en welke interventies geschikt zijn.
Hoe?
We blikken terug op verschillende casussen waarbij het RIVM betrokken was. Zo beantwoorden we de volgende vragen: bij welk type situaties wordt het RIVM betrokken? Welke overtuigingen hebben RIVM’ers en partners over goed crisis- en incidentmanagement? Een analyse van uitingen op social media draagt bij aan een ‘denkkader’/toolbox die betrokkenen ondersteunt.
Dit project valt ook onder de ondersteunende thema's "Perceptie en gedrag" en "Verzameling en analyse van data".
Naam onderzoek: Envisage
Wat?
De wereld verandert snel en dat brengt risico’s met zich mee. Zoals de opkomst van nieuwe ziekteverwekkers, het gebruik van nieuwe technieken, chemische en nucleaire ongevallen, milieurampen en de dreiging van criminele daden en bioterrorisme. Het is belangrijk om eventuele risico's tijdig te signaleren.
Het RIVM brengt in kaart welke structuren bestaan om risico’s te signaleren, zowel binnen als buiten het RIVM. Hierbij wordt ook gekeken naar welke informatiebronnen er zijn en welke organisaties deze gebruiken. Vervolgens wordt samen met deze organisaties een signaleringsstructuur opgesteld en in een pilot getest.
Waarom?
In Nederland wordt veel gedaan om risico's van deze ontwikkelingen te signaleren. Toch is niet duidelijk of deze activiteiten elkaar overlappen en of signalen worden gemist. Het RIVM wil daarom de activiteiten en signalen uit de safety en security dichter bij elkaar brengen. Dit versterkt de Nederlandse netwerkstructuren, verlaagt drempels en stimuleert dat signalen vroeg worden gedeeld. De aandacht voor dit onderwerp vergroot ook het bewustzijn van betrokkenen.
Hoe?
(Vroeg)signalering en beschikbaarheid van richtlijnen en goede voorbeelden worden geïnventariseerd. Dit gebeurt op basis van de laatste wetenschappelijke inzichten en de kennis van experts. Hierbij worden de huidige Nederlandse signaleringsstructuren in kaart gebracht. Het daadwerkelijk signaleren en duiden van signalen in een pilot laat zien waar de structuur van signalering sterker kan.
Naam onderzoek: TINBER
Wat?
Het RIVM ontwikkelt instrumenten om de informatiebehoefte van het publiek en de informatie van experts over mogelijke risico’s op elkaar af te stemmen. Hierdoor sluit het RIVM beter aan bij de vragen die in de maatschappij leven. Bij een onderzoeksvraag kunnen alle RIVM'ers via een overzicht van deze instrumenten (toolkit) vinden welke onderzoeksmethoden, ervaringen en expertise beschikbaar zijn binnen het RIVM. Dit ondersteunt de communicatie over het onderwerp.
Waarom?
Veel problemen in de communicatie over risico’s komen voort uit verschillende perspectieven op risico’s van deskundigen en burgers. Het is daarom belangrijk om de percepties van verschillende groepen op een risico snel, goed en eenduidig in kaart te brengen. De technische benadering van risico’s en risicobeheersing geeft alleen een overzicht van kansen en gevolgen. Deze benadering sluit vaak niet aan bij hoe burgers over risico’s denken en ermee omgaan. Belangrijke oorzaken daarvoor zijn angst, de mate waarin mensen controle denken te hebben over het risico en de bekendheid met het risico. Een technische benadering van risico’s en communicatie hierover kan daarom sociale onrust veroorzaken. En een afnemend vertrouwen in wetenschap en beleid.
Hoe?
De te ontwikkelen toolkit bestaat uit:
- Inventarisatie van expertise en kennis
- Geselecteerde onderzoeksmethoden met randvoorwaarden en het ontwikkelde generieke deel van de onderzoeksmethoden
- Handleiding bij het kiezen van een verdiepende onderzoeksmethode om meer informatie over risicoperceptie te verzamelen
- Een met drie casussen gevalideerde risicowijzer. Hierin staan de risicobeoordeling en risicoperceptie naast elkaar.
Dit project valt ook onder het ondersteunende thema "Perceptie en gedrag".
Naam onderzoek: VEIVER
Wat?
Drie nieuwe veiligheidsconcepten staan momenteel in de belangstelling van wetenschap en beleid: 'veilig aan de voorkant', 'duurzame veiligheid' en 'positieve veiligheid'. Het RIVM wil inzicht krijgen in welke instrumenten nodig zijn om deze veiligheidsconcepten uit te voeren. En om opdrachtgevers, partnerorganisaties en collega’s daarbij te betrekken. Zo ontstaat overzicht om veiligheids- en gezondheidsvraagstukken op een nieuwe manier aan te pakken.
Waarom?
De manier waarop over veiligheid wordt gedacht verandert. In plaats van het beheersen van onveiligheid, pleiten de drie veiligheidsconcepten voor een proactieve aanpak. Hierbij verschuift de aandacht van risico's naar de sociale en organisatorische systemen die invloed hebben op het ontstaan van en omgang met risico's. Bij deze verandering passen nieuwe werkwijzen en interacties.
Hoe?
Vanuit de nieuwe veiligheidsconcepten beoordelen we de bestaande instrumenten. Vooral waar huidige RIVM-instrumenten kunnen worden vernieuwd of verrijkt. Hierbij wordt ook gekeken wat de mogelijkheden en belemmeringen zijn binnen het RIVM.
Samenwerking
Bij het verkennen van deze aspecten stimuleert VEIVER actieve betrokkenheid van relevante opdrachtgevers, collega's en andere organisaties. VEIVER stimuleert ook om over domeingrenzen heen te kijken.
Naam onderzoek: Verkenning Bureau CBRNe (Chemical, biological, radiological, nuclear and enhanced explosives)
Wat?
De expertise over chemische, biologische, radiologische en nucleaire (CBRN (Chemische, biologische, radiologische en nucleaire)) middelen of explosieven (e) is versnipperd. Binnen het RIVM en in Nederland. Maar het RIVM wil deze gericht en effectief kunnen inzetten en uitdragen. Bijvoorbeeld in de vorm van een Bureau CBRNe. Zo’n bureau kan één zichtbare ingang zijn met beschikbare informatie, kennis, kunde en een netwerk voor CBRNe-security (preventie).
Waarom?
De dreiging van een aanslag op Nederland is al jaren reëel. Een aanslag met chemische, biologische, radiologische, nucleaire middelen of explosieven (e) is denkbaar. Het stroomlijnen van de expertise helpt om het risico van misbruik van CBRNe-middelen te beperken.
Hoe?
Deze verkenning brengt de expertise van het RIVM op het gebied van CBRNe-security in kaart. En vervolgens voor heel Nederland. Een systematische analyse geeft een beeld van wie de belangrijkste potentiële partners zijn. En in wat zij doen, welke kennis mist en aan welke expertise behoefte is. Op deze manier komt er inzicht in de wensen en mogelijkheden voor een Bureau CBRNe.
Rapport
Download het rapport:
- Inventarisatie nationale CBRNe-expertise en -signalering. Auteurs: I Vennis, R Bleijs, S Rutjes (juni 2022)