Een gezonde leefomgeving nodigt uit tot gezond gedrag, stimuleert beweging en ontmoeting en beschermt tegen gezondheidsrisico's. Veel professionals in het ruimtelijk, gezondheids- en sociaal domein werken daaraan. Denk aan beleidsadviseurs bij gemeenten, GGD (Gemeentelijke Gezondheidsdienst)’en, omgevingsdiensten en adviesbureaus. Iedereen heeft hetzelfde doel: een gezonde leefomgeving voor iedere inwoner. Maar hoe bereik je dat?
Programma Gezonde Leefomgeving voor toepasbaar maken van kennis
Het programma Gezonde Leefomgeving helpt professionals bij het integraal meenemen van gezondheid in het ontwerp, de inrichting en het beheer van onze leefomgeving. Dit door kennis toegankelijker te maken en praktisch toepasbare instrumenten te bieden. Denk aan vuistregels voor thema's als bewegen en groen, leernetwerken voor kennisuitwisseling en samenwerking, inzicht in maatschappelijke kosten-baten van de gezonde leefomgeving en handige overzichten van direct toepasbare instrumenten, ontwerpprincipes en maatregelen.
Vooral de hoge druk op ruimte maakt het gezonder maken van de leefomgeving een niet te onderschatten uitdaging. Ontwikkelingen zoals klimaatverandering, de energietransitie en woningbouwopgaven verdringen elkaar. “Elk stukje grond wil men wel drie keer benutten", horen we regelmatig. Ons programma helpt om gezondheid goed mee te wegen in beleidskeuzes, juist als het lastig is. Bijvoorbeeld in kwetsbare wijken, waar de meeste gezondheidswinst te behalen is.
Overzicht van projecten binnen het programma Gezonde Leefomgeving
RIVM en ZonMw (ZorgOnderzoek Nederland Medische Wetenschappen ) voeren samen het programma Gezonde Leefomgeving uit, een programma met zeven projecten en een uitgebreid subsidieprogramma voor gemeenten en GGD (Gemeentelijke Gezondheidsdienst)'en.
Zeven projecten door RIVM (2023 – 2025)
RIVM werkt samen met ZonMw en partners, zoals de GGD'en, aan de volgende projecten:
- Leren in en van netwerken
Dit project bevordert kennisuitwisseling en samenwerking over domeinen heen, gericht op het werken aan een gezonde leefomgeving. Het versterkt bestaande leerstructuren en biedt daarnaast een platform voor uitwisseling tussen deelnemers van ZonMw-subsidieprogramma's. We ontwikkelen ook een online leeromgeving, waar je met opdrachten en uitleg kennis en instrumenten leert toepassen in de eigen werkpraktijk. - Meer overzicht over en beter toegankelijk maken van kennis en instrumenten
Hier creëren we meer overzicht via een online Toolbox met ontwerpprincipes. instrumenten en praktijkvoorbeelden. De Toolbox inspireert en geeft handvatten voor het toepassen van kennis. - Doorontwikkelen kernset indicatoren en gebiedsprofiel
Op basis van bestaande instrumenten, ontwikkelen we een generieke set indicatoren voor een gezonde leefomgeving. Deze set is voor het in kaart brengen van de situatie in een gebied en helpt bij het bepalen van maatregelen en de monitoring daarvan. Deze aangepaste instrumenten komen ook in de Toolbox. - Ontwikkelen vuistregels
Hierin vertalen we niet-genormeerde, ‘zachte’ aspecten van een gezonde leefomgeving naar concrete vuistregels. We werken aan de thema’s bewegen, groen en ontmoeten. Voorbeeld van een vuistregel is: wat is de maximale afstand tot een speelplek in de openbare ruimte? Zulke vuistregels helpen bij het beter meenemen van gezondheidsaspecten in ruimtelijke planning en ontwerp en het maken van afwegingen in ruimtegebruik. De eerste vuistregels verwachten we in de loop van 2025. - Onderzoeken kosten en baten van de gezonde leefomgeving
Om tot een weloverwogen keuze te komen, is het belangrijk om bij aanpassingen in de leefomgeving ook te kijken naar de kosten en baten ervan voor de gezondheid. Bijvoorbeeld door het doen van een maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA). Eerder verkenden we of een MKBA mogelijk is binnen het gemeentelijk planproces en welke andere afwegingsmethoden er zijn.
In 2025 zoomen we verder in. We creëren afwegingsmethoden voor de thema’s Bewegen en Groen & water. Daarnaast gaan we aan de slag met de baten van specifieke interventies in de leefomgeving op de gezondheid. Een goede analyse ondersteunt beleidsmakers op lokaal en regionaal niveau bij het maken van gefundeerde keuzes. - Het combineren van financiële stromen
Gemeenten hebben vaak gescheiden financiële stromen voor domeinen zoals groen, wonen, sociale aspecten en verkeer. Of werken ze veel samen met andere organisaties die budget beschikbaar stellen of vragen ze subsidies aan. Dit project brengt in kaart hoe gemeenten financiële stromen succesvol weten te combineren om gezondheid beter mee te kunnen nemen bij het werken aan een gezonde leefomgeving. We gaan succesfactoren delen en we verzamelen praktijkvoorbeelden. - Evalueren en monitoren
Hierin ligt onze focus op het volgen van de voortgang en het effect van het programma en het beter in kaart krijgen van de behoeften van professionals die werken aan de gezonde leefomgeving. In 2024 voerden we samen met een bureau een statusmeting uit, waarvan de samenvatting online staat. In 2025 verdiepen we deze kennis met casussessies en verder doelgroepenonderzoek. We gaan de nieuwe inzichten samen met de opbrengsten uit bijeenkomsten en (leer)netwerken delen. Daarnaast werken we in 2025 uit hoe gemeenten zelf de gezonde leefomgeving kunnen monitoren.
Subsidierondes door ZonMw (2023 – 2025)
Parallel aan bovenstaande projecten voert Zonmw subsidierondes uit. Dit subsidieprogramma richt zich op het (door)ontwikkelen en toepassen van praktijkkennis, een integrale aanpak en op ‘samen leren’. Met de op te leveren kennis kunnen gemeenten en GGD’en gezondheid meewegen bij het inrichten en beheren van de fysieke omgeving.
Op de website van ZonMw lees je meer over de projecten die nu aan de slag zijn met het ontwikkelen van kennis over gezondheid in kwetsbare wijken. Volg bijvoorbeeld het project voor tienermeiden en vrouwen met migratieachtergrond: Wat werkt voor ontmoeting in de wijk? Of over een participatief onderzoek, naar welke aanpak het beste werkt om kwetsbare inwoners te betrekken bij hun leefomgeving: Een fijne wijk maken we samen.
Blijf op de hoogte
De ontwikkelde handvatten, instrumenten en kennis komen beschikbaar via bestaande platforms zoals de Gids Gezonde Leefomgeving en Loket Gezond Leven. Zodra er iets nieuws is, verspreiden we dit via nieuwsbrieven, van onder ander ZonMw (nieuwsbrief: Preventie), Gids Gezonde Leefomgeving en Loket Gezond Leven en hun socials. Zorg dat je niets mist en abonneer je op hun updates.
We horen graag van je!
Heb je suggesties, wil je iemand van RIVM of ZonMw als spreker uitnodigen, heb je vragen? We komen graag met je in contact. Daarnaast organiseren we begin 2026 een conferentie Gezonde Leefomgeving. Daarvoor kun je je interesse al doorgeven. Bereik ons via pglo@gezondeleefomgeving.nl.
Over het programma:
Het programma loopt vanaf medio 2023 tot eind 2025 en is een initiatief van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, in samenwerking met de ministeries van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, en Infrastructuur en Waterstaat. Uitgevoerd door het RIVM en ZonMw (ZorgOnderzoek Nederland Medische Wetenschappen ), met en voor de mensen, organisaties, en overheden uit het gezondheids-, sociale, en ruimtelijk-fysieke domein.
Meer achtergronden?
In aanloop naar het programma onderzocht RIVM de behoeften van professionals in het onderzoek ‘Bouwstenen voor Leefomgeving en Gezondheid'. Die behoeften zijn het vertrekpunt in het programma Gezonde Leefomgeving.
Ook onderzochten we wat de maatschappelijke baten zijn van het gezond en groen inrichten van onze leefomgeving. Uit deze analyse blijkt dat het groener, autoluw en beweegvriendelijk maken van de leefomgeving in brede zin veel oplevert. Zowel voor de gezondheid als voor de economie, ecologie en het sociale domein. Daarnaast verkenden we de inzet van een MKBA in de lokale praktijk.
De factsheet ‘Relatie tussen Gezonde leefomgeving en kanker, overgewicht en dementie’ geeft antwoord op de vraag hoe de kwaliteit van de leefomgeving en deze volksziekten samenhangen. En hoe een gezonde omgeving bijdraagt aan een kleinere kans op kanker, dementie en overgewicht.
In 2023 zijn met ZonMw (ZorgOnderzoek Nederland Medische Wetenschappen
)-subsidie 3 zogenaamde ‘living labs’ uitgevoerd. Deze living labs ondersteunden gemeenten door het inzetten van instrumenten en maatregelen voor een gezondere leefomgeving. In de living labs werkten het fysiek en sociaal domein nauw met elkaar samen om hierover te benutten en toe te passen in de praktijk. Hierbij werken zij samen over de domeinen heen. Bekijk deze video’s met resultaten en leer van de ervaringen uit de living labs.
Ook in 2023: een kennissynthese gezonde leefomgeving kwetsbare wijken door ZonMw, in nauwe samenwerking met RIVM. Welke kennis is er over de wisselwerking tussen gezondheid en fysieke omgeving? En welke vragen liggen er nog, specifiek over de leefomgeving in kwetsbare wijken? Deze kennissynthese geeft inzicht voor het uitvoeren van de subsidieprogramma’s.