Beschrijving van een beperkt literatuuronderzoek naar de voordelen die digitalisering in de zorg1 heeft voor patiëntveiligheid2. Voor dit onderzoek is recente literatuur uit de periode 2015-2016 onderzocht. Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ (Inspectie voor de Gezondheidszorg)).
Introductie
Tegenwoordig is het digitaliseren van gezondheidsgegevens gemeengoed. Gezondheidsgegevens worden regelmatig gemeten, opgeslagen en uitgewisseld. Dit gebeurt niet alleen met complexe ICT (Informatie- en communicatietechnologie )-systemen die speciaal ontwikkeld zijn voor het uitwisselen van medische gegevens, maar ook met bijvoorbeeld WhatsApp. Het digitaliseren van gezondheidsgegevens kan zowel voordelen als uitdagingen met zich meebrengen ten aanzien van de patiëntveiligheid. Het inventariserende onderzoek naar ICT in de zorg van het RIVM (2016) en de eHealth monitor van Nictiz en NIVEL (2016) geven een goed overzicht van de stand van zaken over het implementeren van ICT in de Nederlandse zorg. Dit beperkte literatuuronderzoek beschrijft voordelen die digitalisering in de zorg kan hebben op de patiëntveiligheid en een aantal uitdagingen om deze voordelen daadwerkelijk te benutten.
Methode
Voor dit onderzoek zijn de internationale literatuur en een aantal internetbronnen doorzocht. Alleen Nederlandstalige en Engelstalige publicaties van januari 2015 tot oktober 2016 zijn geïncludeerd. Voor de wetenschappelijke literatuur is de database Embase.com gebruikt. Deze database omvat o.a. de volgende zoekmachines: Scopus, ScienceDirect, Mendeley, Social Science Research Network (SSRN), Medline en PubMed. Van het internet zijn de volgende bronnen gebruikt: Medisch Contact, ICT&health, NOS (Nederlandse Omroep Stichting) nieuws, Zorgvisie ICT, skipr.
Resultaten
De resultaten van deze beperkte literatuurstudie zijn geordend op basis van 5 verschillende thema’s. De belangrijkste bevindingen per thema worden hieronder weergegeven. De gedetailleerde resultaten zijn beschikbaar in het Engels.
Elektronisch patiëntendossier (EPD (Elektronisch patiëntendossier )) en medicatieveiligheid
De implementatie van een EPD kan bijdragen aan een verbeterde patiëntveiligheid als deze goed wordt geïmplementeerd. Het EPD zorgt ervoor dat een zorgverlener een actueler en completer overzicht van de medicatie van zijn patiënten heeft. Dit kan bijdragen aan de vermindering van medicatiefouten. Dit komt o.a. door het feit dat een EPD waarschuwingen kan afgeven over allergieën, medicijninteracties en dubbele voorschrijvingen. Daarnaast kan het EPD gecombineerd worden met andere zorgsystemen om bijvoorbeeld de therapietrouw te vergroten of om te bevestigen dat de juiste medicatie wordt toegediend.
Elektronisch patiëntendossier (EPD) en voordelen voor patiënten
Hoewel één studie, die specifiek gericht was op het vinden van bewijs voor een verband tussen implementatie van het EPD en patiëntveiligheid in het algemeen, hiertussen geen associatie kon vaststellen, laten verscheidene andere studies zien dat EPD's voordelen kunnen bieden voor de patiëntveiligheid. Voorbeelden hiervan zijn het voorkomen van communicatiefouten tussen gezondheidszorgprofessionals die zouden kunnen leiden tot nadelige effecten en verbeteringen in het juiste gebruik van diagnostiek en behandelingsregimes met geneesmiddelen Het moet hierbij worden benadrukt dat een goede implementatie en een correct gebruik van EPD's cruciaal zijn om de beoogde voordelen te bereiken. Als dit niet goed is georganiseerd, dan kunnen er zelfs nadelige effecten zijn.
Uitwisseling van gezondheidsgegevens
EPD's die het mogelijk maken om gezondheidsgegevens uit te wisselen tussen gezondheidszorgprofessionals binnen één organisatie, of tussen meerdere organisaties, kunnen voordelen bieden met betrekking tot de patiëntveiligheid en tevens de efficiëntie van de organisaties verhogen. Dit geldt bij uitstek voor systemen die gemakkelijke toegang tijdens noodsituaties mogelijk maken, een compleet overzicht geven van de medicatie van een patiënt of het delen van labresultaten faciliteren.
Een aantal aspecten zijn hierbij belangrijk:
- De personen die met een EPD werken moeten betrokken zijn bij de selectie en implementatie van het EPD en moeten goed gemotiveerd en geïnstrueerd zijn met betrekking tot het juiste gebruik van het systeem,
- Aanpassingen aan een standaard EPD moeten worden gevalideerd om te garanderen dat de juiste gegevens inderdaad beschikbaar zijn voor alle gebruikers,
- Speciale functies van een EPD, zoals de grafische weergave van lange termijn labresultaten, moeten worden gevalideerd,
- De gegevens in een EPD kunnen niet zomaar voor waar worden aangenomen; er moet altijd een procedure worden gevolgd om de medicatie te controleren,
- Het delen van labresultaten en radiologierapporten met patiënten voordat deze met een arts zijn besproken, moet worden vermeden.
Andere voordelen van digitalisering van gezondheidsdata
Uit de literatuur blijkt dat er verschillende voordelen te zijn van het digitaliseren van de gezondheidszorg data. Deze voordelen brengen echter ook uitdagingen die moeten worden geadresseerd:
- EPD’s kunnen worden gebruikt door professionals in de gezondheidszorg voor onderzoeksactiviteiten met het uiteindelijke doel het verbeteren van de volksgezondheid. Dit kan gedaan worden door het gebruik van EPD’s voor interventiestudies of om surveillance strategieën te ontwikkelingen, bijvoorbeeld door het combineren van databases met medische informatie. Een zeer belangrijke uitdaging in het gebruik van elektronische gegevens in de gezondheidszorg om de volksgezondheid te verbeteren is om de privacy van de individuele patiënt veilig te stellen.
- Directe online toegang van het medisch dossier verbetert het zelfmanagement en de veiligheid van de patiënt, maar kan ook een toename in de werklast van de zorgverlener in de gezondheidszorg bewerkstelligen. Online communicatie verandert de interactie tussen patiënt en zorgverlener. Een uitdaging waar rekening mee moet worden gehouden bij het gebruik van online toegang tot het medisch dossier is dat nog niet iedere patiënt altijd toegang heeft tot een computer. Daarnaast moet in overweging worden genomen dat bij het gebruik van deze systemen er voor zowel de patiënt als de arts een verschil is tussen verwachtingen en de realiteit van online diensten.
- De implementatie van medische gegevens in elektronische medische dossiers zou gunstige effecten kunnen hebben op de kosten van de gezondheidszorg. Omdat er nog veel ontwikkelingen spelen in het digitaliseren van gezondheidsgegevens, is het moeilijk de kostenreductie voorspellen.
Databeveiliging
Digitalisering in de zorg brengt ook uitdagingen met zich mee. Het gaat hierbij onder andere om databeveiliging. Het is daarom belangrijk dat zorgverleners zich bewust zijn van gevaren met betrekking tot virussen, hackers, ransomware en de veilige overdracht van gegevens.
Conclusie
Uit dit onderzoek blijkt dat digitalisering van patiëntgegevens in de zorg, en in het bijzonder het EPD, voordelen kan opleveren die zich zouden kunnen vertalen naar een toegenomen patiëntveiligheid. Het wetenschappelijke bewijs hiervoor is echter nog betrekkelijk gering en het succes van de digitalisering hangt in grote mate af van de kwaliteit van het EPD, de implementatie van het EPD en de rol van de gezondheidszorgprofessionals hierbij.
1 Met digitalisering wordt het omzetten van data van een analoog (vaak papier) naar een digitale gegevensdrager bedoeld. Tijdens dit project zal er voornamelijk gekeken worden naar digitalisering van patiëntgegevens waaronder o.a. de patiëntendossiers vallen maar ook het voorschrijven van recepten, labuitslagen/aanvragen en informatieoverdracht.
2 Patiëntveiligheid is het (nagenoeg) ontbreken van (de kans op) aan de patiënt toegebrachte schade (lichamelijk/psychisch) die is ontstaan door het niet volgens de professionele standaard handelen van hulpverleners en/of door tekortkoming van het zorgsysteem. Met schade wordt een nadeel voor de patiënt bedoeld dat door zijn ernst leidt tot verlenging of verzwaring van de behandeling, tijdelijk of blijvend lichamelijk, psychisch en/of sociaal functieverlies, of tot overlijden.