De coronacrisis beperkt voor velen de mogelijkheid tot sport en bewegen, en hiermee ook een belangrijke gelegenheid tot sociaal contact. Maar ondanks alle beperkingen, ontstaat er ook ruimte voor creativiteit en nieuwe ideeën om mensen te stimuleren te bewegen. Dat het nodig is, blijkt wel uit de onderzoekcijfers. Door corona is het aantal mensen dat zich aan de beweegnorm houdt flink gekelderd.
De interviews zijn afgenomen in januari en februari 2021.
We spreken met buurtsportcoach Sharon de Witte en Gonne Kelder, bedenker van 'Voetreis naar Parijs'. Ze vertellen over de behoefte aan verbinding en alternatieven om (samen) in beweging te blijven.
Stimuleringsprijs
Als buurtsportcoach bij SportService Zwolle (SSZ) zet Sharon zich in als veelzijdige sportprofessional voor een brede doelgroep. Het gaat er bij haar om dat mensen veel plezier in sport en bewegen hebben. Zo geeft ze onder meer bewegingsonderwijs op basisscholen, beweegtraining voor senioren en ondersteunt ze als clubkadercoach voetbaltrainers bij pedagogische en didactische vragen. Hoewel door corona alles grotendeels stil kwam te liggen, ontstond er ook veel ruimte voor creativiteit en nieuwe ideeën. Voor haar tomeloze inzet ontving Sharon zelfs de Stimuleringsprijs ‘Buurtsportcoach van het jaar 2020’, die vorig jaar in het teken stond van het thema ‘Creativiteit en improvisatievermogen tijdens de periode van COVID-19’.
In Nederland nemen 347 gemeenten deel aan de Brede Regeling Combinatiefuncties. Op 1 september 2019 is binnen deze regeling 3.400 fte aan buurtsportcoaches, combinatiefunctionarissen en cultuurcoaches gerealiseerd. Daarvan is een meerderheid (2.834 fte/ ruim 4500 functionarissen) werkzaam binnen de sector sport en bewegen. Het overige aandeel functionarissen (566 fte) werkt binnen de sector kunst en cultuur. Functionarissen werken aan het mogelijk maken van een leven lang sporten, bewegen en beoefenen van culturele activiteiten voor iedereen. Zij zetten zich hierbij in voor de doelgroepen kinderen, jongeren, ouderen en personen met een beperking. De sportfunctionarissen spelen een belangrijke rol in de verbinding met het primair onderwijs en met sportaanbieders. Ook worden verbindingen gelegd met welzijn, de buurt, ouderenzorg, jeugdzorg en de gezondheidszorg [1].
Mooi afscheid groep 8
Van de vele initiatieven die ontstonden, licht Sharon er enkele uit. Zo was er bijvoorbeeld speciale aandacht voor leerlingen van groep 8: "Het idee om iets voor hen te doen ontstond al snel", vertelt Sharon. "Omdat er voor hen zoveel dingen niet door konden gaan zoals het kamp en de eindmusical. Het zou juist de mooiste tijd van groep 8 moeten zijn. Dan ga je van de basisschool af en kun je die periode niet op een leuke manier afsluiten." Voor hen bedacht ze daarom een coronaproof 'Expeditie groep 8' waarin leerlingen van verschillende scholen met hun eigen groep proeven konden doen. Sharon: "Alles in de sfeer van de expeditie: met bamboestokken, een eigengemaakte bandana en een teamvlag. Zo’n 14 scholen deden fanatiek mee."
De reacties van leerlingen en leerkrachten waren erg enthousiast omdat ze op deze manier toch nog een mooi laatste evenement hebben beleefd. En ook voor de toekomst biedt het mogelijkheden: "De vraag is gekomen om dit volgend jaar weer te doen, maar dan aan het begin van het schooljaar. Want dan heb je er ook nog iets aan omdat ze echt leren samenwerken."
Feestje op het balkon
Ook dacht Sharon met collega’s na over mogelijkheden om senioren een alternatief te bieden en hen te stimuleren te blijven bewegen. Voor deze groep ontstond al snel het idee Zwolle Beweegt: "Een soort 'Nederland in beweging' maar dan met de buurtsportcoaches van Zwolle. Er was een livestream waar senioren op mee konden kijken. Het idee erachter was dat als senioren een bekend gezicht zien van SSZ ze dan sneller in beweging komen en het leuker vinden om mee te doen."
Ook bezocht ze tijdens de eerste lockdown samen met een collega verzorgingstehuizen om samen met bewoners buiten (op het balkon) oefeningen te doen. "We probeerden het zo laagdrempelig mogelijk te maken. Een van ons deed de oefeningen zittend op een stoel, zodat de mensen in een rolstoel ook mee konden doen. Het hielp mensen niet alleen in beweging, maar ook om met elkaar in contact te komen. We draaiden er muziek bij, mensen zongen mee. Het was een feestje voor hen, een moment van contact, even zwaaien naar anderen, even een gesprekje met de buurvrouw die ook op het balkon staat. Mensen hadden nu een doel om naar buiten te gaan, want zomaar op je balkon gaan staan doe je ook weer niet."
Buurtsportcoaches hebben als gevolg van de coronamaatregelen hun werkzaamheden aangepast [2]. Onderzoek laat zien dat zij veelal taken oppakken waar ze anders niet of nauwelijks aan toe kwamen, reguliere taken uitvoeren op een aangepaste manier, werkzaamheden voorbereiden of bijvoorbeeld inspringen bij het begeleiden van kinderopvang [3]. Niet alleen bij SportService Zwolle, maar in het hele land zoeken buurtsportcoaches door de coronamaatregelen naar andere mogelijkheden om activiteiten vorm te geven en mensen te motiveren om te blijven bewegen. Via onder meer videolessen, persoonlijke digitale gesprekken en in sommige gemeenten via uitzendingen op de lokale of regionale televisie [2,3]. Ook zijn veel buurtsportcoaches er volgens hun werkgevers in geslaagd kwetsbare groepen zoals ouderen of mensen met een beperking via het ontstane concept 'balkonlessen' te bereiken. Het Ouderenfonds en partners organiseerden in mei 2020 zelfs een 'Nationale Balkon Beweegdag' naar aanleiding van het grote succes van het initiatief. Inmiddels hebben veel sport- en beweegaanbieders deze vorm van bewegen opgenomen in hun aanbod. Uit kwalitatief onderzoek van het Mulier Instituut blijkt dat werkgevers trots zijn op de flexibiliteit, creativiteit en het aanpassingsvermogen van hun buurtsportcoaches [3].
Voorbeeldfunctie
Naast ruimte voor nieuwe initiatieven, brengt de crisis ook nieuwe verantwoordelijkheden met zich mee. SportService Zwolle is voor alle verenigingen aanspreekpunt geworden voor de coronamaatregelen en adviseert clubs over het uitvoeren ervan. De verantwoordelijkheid om zelf de maatregelen extra goed op te volgen hoort daar als vanzelfsprekend ook bij. Sharon: "Hier proberen we heel strikt in te zijn maar soms gaat er toch iets mis." Bijvoorbeeld toen ze bij een georganiseerde activiteit opeens bedachten met collega’s tussendoor een ijsje te eten. "De regel was natuurlijk niet eten en drinken op het sportpark, dus toen kregen we hierop een reactie van de vereniging. Ze hadden natuurlijk gelijk, we hadden er dit keer niet goed over nagedacht. Maar dat was wel een goeie les."
Soms heb je als buurtsportcoach niet door in hoeverre je in de schijnwerpers staat. "Voor ons is het een activiteit organiseren, maar de hele wijk kijkt naar je. Je hebt ineens een soort voorbeeldfunctie. En dat is uiteraard ook erg positief, want dat betekent dat de inwoners van Zwolle ons weten te vinden en zien wat we doen."
Van de werkzaamheden die buurtsportcoaches normaal gesproken bij en met sportaanbieders doen, is ook de rol van adviseur in coronatijd belangrijk geworden. In veel gevallen heeft de advisering te maken met de consequenties van de coronamaatregelen (vanaf april 2020). Daarbij hebben sportaanbieders veel vragen op financieel en organisatorisch vlak [3]. Zoals ook dit verhaal illustreert, hebben de coaches hiermee een belangrijke rol in het overbrengen van, en adviseren over toepassen van de maatregelen. Deze veranderende rol en voorbeeldfunctie vraagt om alertheid en brengt verantwoordelijkheid met zich mee, zoals dit verhaal illustreert.
Zelf niet kunnen sporten
Dat ze als echte teamsporter zelf lange tijd niet heeft kunnen voetballen, vindt Sharon erg moeilijk. "Ik ben echt geen individuele sporter, hardlopen dat is echt niet mijn ding. Dus ik kom zelf veel minder in beweging dan voor corona." Haar beeld van mensen die uit zichzelf minder makkelijk in beweging komen, is hierdoor wel veranderd. "Nu snap ik de mensen die moeilijk in beweging te brengen zijn wel iets beter, helemaal als het sociale aspect ook nog eens wegvalt." Maar ze merkt ook wat minder sporten fysiek en mentaal met haar doet: "Door minder in beweging te zijn, merk ik bijvoorbeeld dat ik sneller geprikkeld ben en me vaker wat meer down kan voelen. Juist deze ervaring probeer ik te gebruiken om anderen in beweging te krijgen."
Alleen en toch samen
Om zichzelf en anderen toch in beweging te houden, bedacht ze samen met een collega de Olympische tocht 2.0. "Hierin motiveren deelnemers in een team elkaar te bewegen", legt ze uit, "maar je maakt in je eentje kilometers. Ik heb bijvoorbeeld 5 km (kilometer) gewandeld, dan maak ik een screenshot van het bewijs en dan stuur ik dat in de groepsapp. De groepscaptain verzamelt wekelijks de gemaakte kilometers en welk team dan na vier weken de meeste kilometers van alle teams heeft gemaakt, is de winnaar." Individueel bewegen dus, maar wel met een teamgevoel én competitie-element. "Ja, en dan merk ik wel dat ik in beweging ga, want je hebt ook anderen als extra stok achter de deur." Sharon probeerde het eerst met haar voetbalmaatjes uit. Na een pilot is het concept verder uitgedacht, met als resultaat een grootschalige tocht waar dit voorjaar 35 enthousiaste teams van elk vier personen aan deelnamen.
Te voet naar Parijs
Dat de behoefte aan bewegen en verbinding sterk is, ervaarde ook Gonne Kelder. Zij bedacht de virtuele challenge 'Voetreis naar Parijs' en nodigde haar collega’s uit om mee te doen. Als beleidsmedewerker bij het ministerie van VWS (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport) werkt zij net als een groot deel van Nederland al bijna een jaar volledig thuis. "In hele goede omstandigheden weliswaar, er is genoeg ruimte thuis en ik hoef me geen zorgen te maken over inkomsten. Ja, ik heb zoveel dingen mee in het leven. Maar ook ik heb af en toe iets van: 'Is dit het nou?' Helemaal met de donkere wintermaanden in het vooruitzicht."
Het idee van een wandeltocht ontstond vanuit de behoefte aan een stedentrip. "Ik dacht die stedentrip kan niet, maar ik kan wel in mijn hoofd die stedentrip gaan doen. Ik ga eens uitrekenen hoe ver het is naar Parijs. Dat bleken zo’n 666.000 stappen te zijn. Ik had bedacht 10.000 stappen per dag en in het weekend wat meer, en dan ben je er ongeveer in twee maanden. Best een uitdaging dus, en ja, daar moet je wel zin in hebben." Het idee sprak aan: 20 collega’s, jong en ouder, meldden zich om de tocht naar Parijs virtueel mee te lopen.
Iedereen houdt zijn gelopen afstanden bij met een stappenteller of Fitbit en geeft die elke week op donderdag door. "En dan maak ik een overzicht en moedig ik degene aan die is blijven hangen. Ook maak ik het een beetje spannend tussen de deelnemers die dicht bij elkaar liggen." Door de challenge stimuleert de groep elkaar (individueel) actief te zijn: "Het is altijd goed om even naar buiten te gaan om te wandelen, ook voor je mentale welbevinden. Het maakt je hoofd leeg en het brengt structuur in je dag. Het is niet meer: je fietst naar het station, je pakt de trein, je loopt. Nee, je moet echt zorgen dat je jezelf die tijd gunt, want voorlopig zijn we nog niet van het thuiswerken af."
Onderzoek laat zien dat de Nederlandse bevolking tijdens de eerste lockdown minder is gaan bewegen dan vóór de coronacrisis [4]. Daarnaast is de afname vooral zichtbaar bij de schoolgaande jeugd (5-18 jaar) en in het bijzonder bij basisschoolkinderen (5-12 jaar). Onderzoeksresultaten wijzen erop dat het verschil tussen de kinderen die veel en kinderen die weinig bewegen vooral groter is geworden: 38% is tijdens de eerste lockdown nóg minder gaan bewegen [5]. Naarmate de maatregelen versoepelden, pakten meer mensen het sporten en bewegen weer op.
Ook de sportcijfers voor ouderen (65+) liggen onder het landelijk gemiddelde. Volgens onderzoek onder Oldstars-deelnemers* zijn er diverse redenen om minder te bewegen, zoals het ontbreken van sportactiviteiten, ziekte of angst om ziek te worden of door de beperkende maatregelen niet de deur uit kunnen [6]. Tegenover een kwart Nederlanders dat aangaf minder te zijn gaan sporten in de periode van de eerst lockdown [7], blijkt 15% van de Nederlandse bevolking juist meer te zijn gaan bewegen dan daarvoor [7-9]. Bovendien vinden mensen geleidelijk aan oplossingen of alternatieven voor hun (aangepaste) favoriete sportbezigheid. Om in beweging te blijven geeft een deel van de ouderen van het Oldstars-onderzoek bijvoorbeeld aan andere beweegactiviteiten op te pakken, zoals vaker wandelen [6].
Inmiddels worden er tal van apps en challenges aangeboden om het bewegen te stimuleren. Zoals in dit verhaal beschreven een goede manier om het hoofd leeg te maken en structuur aan te brengen in de dag. Daarnaast kan regelmatig bewegen ook een positief effect hebben op het immuunsysteem [10].
*OldStars is een initiatief van het Nationaal Ouderenfonds waarbij sporten en bewegen in teamverband wordt aangeboden aan 55-plussers, zoals Walking Football, Walking Hockey en tennis door verschillende sportclubs en -verenigingen door het hele land.
Op zoek naar verbinding
Hoewel op afstand van elkaar, heeft de gezamenlijke activiteit ook een sterk verbindend effect: "Mensen delen foto’s van onderweg. Van de omgeving, van de weersomstandigheden. Gaandeweg ga je veel meer delen dan alleen de stappen, dat is ontzettend leuk. Zelfs de nieuwe collega’s die we nog nooit echt hebben ontmoet, denken we al een beetje te kennen." Die verbinding is volgens Gonne precies de reden dat collega’s zich hebben aangemeld. Want veel collega’s missen het contact met elkaar, en dat geldt zeker voor Gonne zelf. "Er zijn collega’s met wie ik het zo goed kan vinden, die je elke dag tegenkwam op het werk en die je nu gewoon niet ziet."
Spelelement en tussentijdse beloningen
Maar hoe houd je deelnemers twee maanden lang gemotiveerd? "Zelf ben ik nooit een wandelaar geweest, als het niet ergens toe leidt dan ben ik niet zo gemotiveerd. Dan denk ik: ja, wandelen, waarvoor?" Daarom bedacht Gonne tussentijdse doelen om deelnemers gaandeweg te belonen voor hun inspanningen. Met onder meer de landsgrenzen van België en Frankrijk als mijlpalen en een bijbehorende verrassing per post. "De eerste die de Belgische grens over ging kreeg een doos Belgische bonbons. De anderen die volgden, kregen van mij een Brusselse wafel in de bus. En die moesten ze dan versieren en er een foto van delen via de app. De eerste die de Franse grens bereikte, kreeg een stokbrood in de bus met een stuk brie. Op deze manier kun je elkaar heel makkelijk even een leuk moment bezorgen. Dan zit je de hele dag achter je pc en dan zie je opeens zo’n lollige foto van een Brusselse wafel voorbij komen."
Gonne haalt veel voldoening uit de organisatie van de challenge, ze kan er haar creativiteit in kwijt en ook iets voor anderen betekenen. "Ik doe het voor mezelf uiteindelijk, want ik heb er heel veel lol aan beleefd. En wat mij helpt, helpt misschien een ander ook. En het inspireert om door te gaan. Collega’s die al in Parijs zijn roepen nu al: 'Kunnen we nu niet naar Berlijn?' Wie weet neemt iemand het stokje over en verzint een nieuwe challenge voor in de zomertijd."
Ondertussen kijkt Gonne uit naar het moment dat ze weer een echte stedentrip kan maken en ook Sharon hoopt op meer mogelijkheden voor de sport. Sharon: "Bij de eerste golf was iedereen superfanatiek en enthousiast, er waren allemaal nieuwe dingen mogelijk. Nu zitten we weer thuis en raakt de creativiteit zo langzamerhand ook wel op. De rek is er een beetje uit."
De huidige crisis heeft mogelijk tot gevolg dat een deel van de werkzaamheden van buurtsportcoaches blijvend is veranderd [2]. Werkgevers beschouwen het (deels) digitaal aanbieden van beweeglessen als toekomstbestendig en willen balkonlessen en uitzendingen op de lokale televisie in de toekomst voortzetten [3]. Volgens de werkgevers is er door de coronacrisis meer aandacht gekomen voor het belang van sport en bewegen voor de gezondheid en is het belang van de buurtsportcoaches duidelijker geworden. Ook wordt genoemd dat de kennisdeling tussen buurtsportcoaches (ook organisatie overstijgend) moet blijven bestaan. Het uitwisselen van de voorbeelden en tools die in coronatijd zijn ontwikkeld, leveren volgens werkgevers een win-win situatie op. Waar uitwisseling eerder beperkt was en ideeën eerder bij de bedenkers werden gehouden, lijken denkbeelden hierover door deze coronaperiode veranderd.[3]
Met dank aan
Met dank aan:
Sharon de Witte en Gonne Kelder
Bronnen:
- Pulles, I., Stam, W. van, Heijnen, E., Lindert, C. van. Monitor Brede Regeling Combinatiefuncties. Utrecht: Mulier Instituut, 2019.
- Van der Poel H, Pulles I. Monitor sport en corona. Utrecht: Mulier Instituut, 2020.
- Stam, W. van & Heijnen, E. (2020). De impact van de coronamaatregelen op de werkzaamheden van buurtsportcoaches (factsheet 2020/14). Utrecht: Mulier Instituut.
- Harbers, M., Hulshof, T., Schaink R., Schrijvers, C. Inventarisatie Nederlandse COVID-19 Onderzoeken: Preventie en Zorg & Brede Maatschappelijke vraagstukken Rapportage nr. 10: leefstijl en lichamelijke gezondheid. RIVM Centrum Gezondheid en Maatschappij, 2021.
- Slot-Heijs, J.J., Jonge, M. de, Lucassen, J.M.H., Singh, A.S. Mulier Instituut. Beweeggedrag van kinderen in tijden van corona.
- Floor C, Slot-Heijs J, Collard D. Oldstars in coronatijd: Wensen en behoeften van deelnemers. Utrecht: Mulier Instituut, 2021.
- Bailey P, Purcell S, Calvar J, Baverstock A. Diet & health under covid-19: Ipsos, January 2021.
- Van den Dool R. Sport en bewegen in tijden van covid-19. Utrecht: Mulier Instituut, 2020.
- RIVM, GGD GHOR Nederland (Gemeentelijke / Gemeenschappelijke GezondheidsDienst – Geneeskundige HulpverleningsOrganisatie in de Regio) en 25 GGD (Gemeentelijke Gezondheidsdienst)'en. Gedragswetenschappelijk onderzoek naar percepties, gedrag en welzijn van burgers tijdens de corona pandemie: Een dynamic cohort en interview studie. Welbevinden en leefstijl tijdens de coronacrisis. 2021.
- Campbell JP, Turner JE. Debunking the Myth of Exercise-Induced Immune Suppression: Redefining the Impact of Exercise on Immunological Health Across the Lifespan. Front Immunol. 2018;9:648.
De interviews zijn afgenomen in januari en februari 2021.