1 Inleiding

De norm NEN Nederlandse norm (Nederlandse norm )-EN 17169 met titel ‘Tatoeëren en PMU permanente make up (permanente make up) - Veilige en hygiënische praktijk’, beschrijft hygiëne-eisen voor en tijdens het tatoeëren of het zetten van permanente make-up (PMU) en voor nazorg. Het geeft richtlijnen voor tatoeëerders en PMU-behandelaars, en voor hun routinematige interactie met klanten en overheidsinstanties. Het geeft richtlijnen voor de juiste procedures die moeten worden gebruikt om optimale bescherming van klant, tatoeëerder, PMU-behandelaar en anderen binnen het werkgebied waar getatoeëerd wordt te waarborgen.

In deze toelichting wordt met 'tatoeëren' zowel tatoeëren als het zetten van permante make-up bedoeld. Evenals er met 'tatoeage' ook PMU, en met 'tatoeëerder(s)' ook PMU-behandelaar(s) wordt bedoeld.

De norm NEN-EN 17169 (publicatie in Staatscourant nr. 14336, 13 maart 2020) is door de minister van Medische Zorg aangewezen als veiligheidscode. Zie de Warenwetregeling aanwijzing veiligheidcodes tatoeëren en piercen. De veiligheidscode maakt deel uit van het Warenwetbesluit tatoeëren en piercen. Het is van essentieel belang dat ook de desbetreffende Europese en nationale regelgeving wordt toegepast, indien die bestaat. De Nederlandse wet- en regelgeving is van toepassing in situaties waar de norm niet in overeenstemming is met de Nederlandse wet- en regelgeving.

In deze toelichting op de norm NEN-EN 17169 (hierna norm genoemd) beschrijven we voor wie de norm is geschreven en wat het doel van de hygiëne-eisen is. Daarnaast wordt achtergrondinformatie over hygiëne gegeven. In de leeswijzer staat beschreven hoe u de weg kunt vinden naar de informatie die u zoekt. Het is sterk aan te bevelen om eerst de norm te lezen voordat u deze toelichting leest.

De norm geeft eisen en aanbevelingen over hygiënisch en veilig tatoeëren om zowel de cliënt als de tatoeëerder tegen infecties te beschermen. De werkwoordsvormen ‘moeten’ of ‘mogen niet’ en verbuigingen daarvan worden gebruikt om eisen aan te geven. Deze eisen worden getoetst bij de inspecties voor vergunningverlening.

De werkwoordsvormen ‘behoren’ of ‘behoren niet’ en verbuigingen daarvan worden gebruikt om aanbevelingen aan te geven. Deze eisen worden niet getoetst bij de inspecties voor vergunningverlening en zijn gedeeltelijk in deze toelichting opgenomen als tip.

Voor wie is deze toelichting op de norm?

Deze toelichting is geschreven voor eigenaars van tatoeagestudio’s. Met deze studio’s worden alle ondernemingen bedoeld waar men kleurstoffen of pigment in de huid inbrengt. De toelichting is evenals de norm in de eerste plaats geschreven voor de ondernemer. Heeft u medewerkers in dienst? Dan moet u ervoor zorgen dat ook zij werken volgens de norm.

De toelichting geeft voornamelijk achtergrondinformatie die verklarend is voor of uitleg geeft over de eisen uit de norm. De eisen gaan over de bouw, inrichting en schoonmaak van uw bedrijfsruimte, maar ook over onderwerpen die direct te maken hebben met het aanbrengen van tatoeages.

Door u aan de eisen uit de norm te houden, verkleint u de kans dat een tatoeage gaat ontsteken of infectieziekten worden overgedragen.

2 Leeswijzer

Naast achtergrondinformatie over de hygiëneregels vindt u in dit document een aantal aanvullende, soms wettelijke eisen die direct van toepassing zijn op uw werkzaamheden.

De tekst in de gele kaders geeft een verwijzing naar een deel van de eisen uit de norm. Voor een volledig overzicht dient u de norm te raadplegen. Eventuele aanvullende eisen worden direct daaronder vermeld.

De maatregelen die genoemd worden in de geel gekleurde kaders worden bij de vergunningverlening getoetst door de GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst). Uitleg over het vergunningstelsel leest u verderop en in bijlage I.

Voorbeeld:

3 Vergunning

Zonder vergunning mag u niet tatoeëren. In het Warenwetbesluit tatoeëren en piercen is vastgelegd dat u als ondernemer een vergunning moet hebben. De vergunning is gebonden aan de ruimte. U moet de vergunning driejaarlijks aanvragen bij uw GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst). Dat kan via het online aanvraagformulier.

U krijgt alleen een vergunning als u aan de eisen uit de norm voldoet en als u voldoet aan situaties die specifiek betrekking hebben op Nederlandse wet- en regelgeving. U mag alleen van de norm afwijken als u een vergelijkbaar of beter alternatief toepast. De GGD-inspecteur beoordeelt of een werkwijze, methode of middel een vergelijkbaar of beter alternatief is.

De inspecteurs van de Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit en de inspecteurs van de GGD controleren of u zich aan de wettelijke veiligheidseisen van het Warenwetbesluit houdt. Meer informatie over de wetgeving, toezicht en handhaving leest u in bijlage I.

Er bestaan twee typen vergunningen. Welke vergunning voor u geldt, is afhankelijk van uw bedrijfsvoering:

• U moet een vergunning mét steriliseren aanvragen wanneer u zelf instrumenten steriliseert, of als u dit laat uitvoeren door een ingehuurd bedrijf. Er wordt dan getoetst of u zich bij het steriliseren houdt aan daarvoor geldende eisen.
• Als u alleen wegwerpmaterialen gebruikt, kunt u een vergunning zonder steriliseren aanvragen.

4. Verantwoordelijkheden voor de bedrijfseigenaar of exploitant

Opleiding (uitzondering op de norm)

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 4.2 en bijlage A van de Europese norm EN 17169.

In de norm wordt de eis gesteld dat bedrijfseigenaren/exploitanten die tatoeagediensten verlenen, moeten garanderen dat alle medewerkers de opleidingen hebben gevolgd die passend zijn bij hun activiteiten.

Voor de vergunningplicht is de eis van gevolgde opleidingen passend bij de activiteiten nog niet van toepassing. De Minister voor Medische Zorg heeft deze eis voorlopig uitgezonderd van de vergunningplicht. In Nederland bestaat nog geen opleiding die voldoet aan de eisen uit de norm. Momenteel worden vanuit het Ministerie van VWS Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport) voorbereidingen getroffen om aan de opleidingseis te kunnen voldoen. Zodra de opleiding ingevoerd is zal het als eis voor de vergunningplicht worden opgenomen.

Eerste hulp en prikaccidenten

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 4.3 en bijlage B.

Het is van belang dat in elke tatoeagestudio hygiënisch, veilig en zorgvuldig wordt gewerkt om risico’s op besmetting met virussen te voorkomen. De mogelijkheid dat zich een incident voordoet, valt echter niet uit te sluiten. De norm vereist dat iedereen die tatoeëert een opleiding moet hebben gevolgd over eerstehulpmaatregelen die relevant zijn voor de context van het tatoeëren. Daarbij valt bijvoorbeeld te denken aan prikaccidenten bij de cliënt of tatoeëerder. Het onderdeel over eerstehulpmaatregelen wordt een integraal onderdeel van de opleiding voor tatoeëerders. Zie ook de Uitzonderingen en aanvullingen op de norm NEN-EN 17169. Tatoeëerders hoeven dus op dit moment nog geen opleiding te hebben gevolgd waar specifiek aandacht is besteed aan de context van het tatoeëren.

Tijdens het tatoeëren komt er meestal bloed en/of wondvocht van de cliënt vrij. Wanneer dit in aanraking komt met uw bloed of uw slijmvliezen, bestaat de kans dat u een bloedoverdraagbare ziekte oploopt. Voorbeelden van zulke ziekten zijn hepatitis B, hepatitis C en hiv humaan immunodeficientievirus (humaan immunodeficientievirus). Ook door handschoenen heen kunt u zich prikken. Werk daarom rustig en geconcentreerd, en houd u aan het volgende:

Vaccinatie

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 4.4.

Tegen hepatitis C en hiv kunt u zich niet laten vaccineren Een goede uitvoering van de hygiënemaatregelen is daarom erg belangrijk. Tegen hepatitis B kunt u zich wel laten vaccineren. Omdat hepatitis B veel besmettelijker is dan hepatitis C en hiv, wordt deze vaccinatie sterk aangeraden. De vaccinatie tegen hepatitis B is niet verplicht.

Bij de vaccinatie krijgt u in totaal drie injecties. Vier tot zes weken na de laatste vaccinatie kunt laten testen of uw lichaam genoeg antistoffen tegen hepatitis B heeft aangemaakt. Als dit zo is, bent u langdurig (waarschijnlijk levenslang) beschermd. U kunt de ziekte dan niet meer krijgen én niet meer overdragen op anderen.

5. Faciliteiten (bouw en inrichting)

Uw locatie moet goed schoon te maken zijn. De bouw en inrichting hebben effect op het gemak waarmee dit kan. Zo zijn gladde wanden sneller en beter schoon te maken dan ruwe. Een hygiënische keuze is sneller gemaakt als de inrichting daarbij helpt. Als er bijvoorbeeld een wastafel met zeepdispenser in de buurt is, denkt u er sneller aan om uw handen te wassen.

In dit hoofdstuk vindt u de minimale eisen aan de bouw en inrichting van uw locatie. Zowel voor uw gehele bedrijfsruimte, als specifiek voor de behandelruimte.

Algemene eisen

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 5.2.

Houd u aan het volgende:

De behandelruimte

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 5.3 en hoofdstuk 5.4.

Iedere behandelruimte moet aan de volgende eisen voldoen:

Roken, alcohol en drugs

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 5.3.

Met het oog op de veiligheid voor u en uw klanten gelden de volgende regels:

Scherp afval

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 5.4, hoofdstuk 7.5 en hoofdstuk 7.12.

Scherp afval zoals naalden en naaldmodules moet u verzamelen in een naaldcontainer met een UN United Nations (United Nations)-keurmerk (zie afbeelding). Het schoonmaken en steriliseren van gebruikte naalden is niet betrouwbaar en absoluut niet toegestaan.

UN-gekeurde naaldcontainers zijn van hard kunststof. Hierdoor zijn ze lekdicht en ondoordringbaar voor naalden. Bovendien kan de container na afsluiting niet heropend worden. Hierdoor kunnen ze veilig getransporteerd worden. UN-gekeurde naaldcontainers herkent u aan het afgebeelde teken of de codering UN3291.

Volle naaldcontainers vallen in de categorie ‘ziekenhuisafval’. Aan de afvoer van ziekenhuisafval zijn bij wet eisen gesteld (zie hoofdstuk 10 van de Wet milieubeheer). Zo mag u uw containers alleen inleveren bij inzamelaars die een zogeheten VIHB-nummer hebben. De GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst) houdt geen toezicht op de Wet milieubeheer. Daarom wordt het inleveren van uw naaldcontainers niet gecontroleerd als onderdeel van de vergunningverlening.

Overig afval

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 5.4.

Tatoeëren levert naast scherp afval, divers afval op dat moet worden gescheiden volgens risico- en afvalverwijderingscategorieën overeenkomstig nationale eisen.

In Nederland mogen gebruikte tissues met kleine hoeveelheden bloed of wondvocht die vrijkomen bij het tatoeëren via het normale huishoudelijke afval afgevoerd worden. Dit is afwijkend van Tabel 1 — Afvalscheiding, H5.4.1 uit de norm.

Evenementen (vrijstelling vergunningplicht)

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 5.5.

Een vergunning wordt specifiek verleend voor het gebruik van tatoeagemateriaal op uw locatie. Uw vergunning geldt niet voor andere locaties. Willen u of uw medewerkers op een evenement tatoeëren, zoals tijdens een beurs, conventie, festival, in een winkel of op een markt? Dan heeft u een vrijstelling van de vergunningplicht nodig. Hiervoor moet de organisator van het evenement ten minste twee maanden van tevoren schriftelijk bij de regionale GGD melden dat u komt tatoeëren. Dat kan via het online aanvraagformulier. De organisatie komt alleen in aanmerking voor een vrijstelling als aan alle eisen uit de norm kan worden voldaan tijdens het evenement. Waar dat niet mogelijk is, moet een gelijkwaardig alternatief gehanteerd worden. Dit is ter beoordeling aan de inspecteur van de GGD. De organisator van het evenement moet alle deelnemende artiesten wijzen op hun verantwoordelijkheid te werken volgens de norm.

6. Schoonmaken van de locatie en reinigen, desinfecteren en steriliseren van materiaal

Schoonmaak van de locatie 

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 6.1 en hoofdstuk 6.2.

Door uw locatie goed schoon te houden, met specifieke aandacht voor de behandelruimte, verkleint u de kans dat bij klanten een tatoeage kan gaan ontsteken of infectieziekten worden overgedragen.

Voor het schoonmaken kunt u gebruik maken van schoonmaakschema’s. Daarin staat aangegeven hoe vaak en op welke manier gereinigd moet worden.

U mag natuurlijk vaker schoonmaken dan in deze schema’s is aangegeven. Minder vaak of op een andere manier schoonmaken, mag alleen met een goede reden. Bijvoorbeeld omdat een ruimte bijna nooit wordt gebruikt.

U kunt de schoonmaakschema’s hier downloaden als Word-document. De schema’s zijn zoveel mogelijk op losse pagina’s geplaatst, zodat u ze eenvoudig kunt uitprinten en ophangen. Tevens kunt u de schema’s aanpassen aan de eigen situatie.

Daarnaast gelden de volgende regels:

Reinigen, desinfecteren en steriliseren van materiaal 

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 6.3.

In vuil en stof kunnen ziekteverwekkers zitten. Door schoon te maken, haalt u ook een groot deel van deze ziekteverwekkers weg. Hierdoor verkleint u de kans op ziekte.

Er is een verschil tussen schoonmaken en desinfecteren. Met schoonmaken wordt vuil verwijderd. Zo raakt u ook de meeste ziekteverwekkers kwijt. Voor alle instrumenten en materialen die niet in aanraking komen met de huid van de klant én niet vervuild zijn met bloed, is schoonmaken voldoende. Maar ziekteverwekkers in bloed en wondvocht zijn onvoldoende te verwijderen door schoon te maken. Daarom moet u herbruikbare instrumenten die met de beschadigde huid in contact kunnen komen na gebruik steriliseren.

Overige instrumenten en oppervlakken waar bloed, of inktspatten afkomstig van een gebruikte naald, op zit moet u desinfecteren.

Desinfecteer of steriliseer alleen als er éérst is schoongemaakt! Desinfecterende middelen werken onvoldoende als iets nog vuil is. Desinfecterende middelen die u in Nederland mag gebruiken moeten zijn toegelaten door het Ctgb Board for the Authorisation of Plant Protection Products and Biocides (Board for the Authorisation of Plant Protection Products and Biocides). Meer informatie over het gebruik van desinfecterende middelen leest u in bijlage II van deze toelichting.

Houd u na het zetten van de tatoeage aan het volgende:

Raadpleeg figuur 1 uit de norm voor een overzicht wat u weggooit na een tatoeagessessie en hoe u herbruikbaar materiaal moet behandelen. Een globaal overzicht staat in het schema hieronder.

* Uitgezonderd is de handgreep die gebruikt wordt in combinatie met een naaldmodule die voorzien is van een fysieke barrière, dat volledig uitsluit dat inkt en lichaamsvloeistoffen het handstuk in kunnen lopen.
** Desinfecteren en steriliseren gaan met alle voorafgaande processen gepaard, zoals tijdelijke opslag in een bewaarbak en handmatige reiniging bij voorkeur gevolgd door ultrasone reiniging.

Belangrijk om rekening mee te houden is dat herbruikbaar materiaal dat onderdeel uitmaakt van de tatoeage-eenheid gesteriliseerd moet worden. Met een tatoeage eenheid wordt het gehele (samengestelde) instrument of machine bedoeld die in de hand wordt gehouden tijdens de behandeling. Bij een spoelmachine (coil) zijn de eventueel herbruikbare materialen die gesteriliseerd moeten worden de tube, tip en grip. De naald moet altijd worden weggegooid.

Materiaal voor eenmalig gebruik

Behandeling voor hergebruik van materialen (reinigen en desinfecteren)

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 6.1, hoofdstuk 6.3 en bijlage C.

Voor alle oppervlakken, materialen en instrumenten die niet met de huid in aanraking komen én niet vervuild zijn met bloed- of inktspatten, is schoonmaak met een allesreiniger voldoende. U hoeft dan niet te desinfecteren of steriliseren.

Veel instrumenten kunt u hergebruiken door ze schoon te maken en daarna te desinfecteren of steriliseren. Zie figuur 1 in de norm.

Steriliseren van materialen

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 6.1, hoofdstuk 6.3, hoofdstuk 6.4, bijlage C, bijlage D en bijlage E.

Bij steriliseren worden alle micro-organismen die nog op het instrument zitten, gedood.

U kunt uw instrumenten zelf steriliseren in een stoomsterilisator (ook wel autoclaaf genoemd).

Als voorbereiding op sterilisatie moet u instrumenten na gebruik in een bewaarbak leggen. Ook als u het steriliseren van de instrumenten uitbesteedt, moet u de instrumenten eerst weken voordat u ze vervoert.

Steriliseert u zelf? Houd u dan aan het volgende:

Heeft u het steriliseren uitbesteed? Dan moet u de gebruikte instrumenten vochtig vervoeren. Zie voor het proces bij uitbesteden van sterilisatie bijlage D uit de norm.

Eisen voor stoomsterilisatoren

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 6.4.

Een stoomsterilisator wordt gebruikt om instrumenten te steriliseren. Bij steriliseren worden alle micro-organismen, ook de niet-ziekmakende, die op het instrument zitten, gedood door stoom. De instrumenten moeten in zogenaamde laminaatzakjes in de sterilisator worden gelegd om steriliteit van de instrumenten te behouden.

Voor een goed sterilisatieresultaat, zijn twee zaken belangrijk:

• Alle lucht moet verwijderd worden uit de sterilisator, uit de verpakkingen en uit de holtes in instrumenten.
• De laminaatzakjes en hun inhoud moeten aan het eind van het sterilisatieproces droog zijn. Natte verpakkingen zijn niet steriel omdat deze micro-organismen doorlaten. De zakjes drogen door een vacuümpomp of doordat gefilterde lucht door het apparaat wordt geblazen.

De lucht kan met verschillende technieken worden verwijderd. Sommige technieken steriliseren bepaalde instrumenten (bijvoorbeeld holle instrumenten) onvoldoende. De fabrikant is verplicht om aan te geven voor welke instrumenten zijn sterilisator geschikt is. Zie bijlage V van deze toelichting voor meer informatie over stoomsterilisatoren.

Het bewaren van steriel verpakte instrumenten

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 6.4 en bijlage E.

Steriel verpakte instrumenten blijven alleen steriel als de verpakking droog en onbeschadigd is. Houd u daarom bij deze verpakkingen aan het volgende: 

7. Het tatoeageproces

Micro-organismen kunnen niet door een intacte huid heen. De huid biedt hierdoor bescherming tegen infecties. Tijdens het tatoeëren wordt de huid beschadigd. Daardoor kan de getatoeëerde plek makkelijker geïnfecteerd raken. Door hygiënisch te werken bij het zetten van een tatoeage, verkleint u dit risico. Een goede hygiëne voorkomt ook dat eventuele ziekteverwekkers in het bloed of op de huid van uw klant, worden overgedragen op uzelf of uw materialen. In dit hoofdstuk vindt u de maatregelen die u voor, tijdens en direct na het zetten van een tatoeage moet nemen.

Het doornemen van de risico’s en controle van geschiktheid van de klant

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 7.1, hoofdstuk  7.2,  hoofdstuk 7.3, bijlage F en bijlage G.

Voordat de tatoeage wordt aangebracht, moet de klant een mondelinge en schriftelijke verklaring krijgen over de procedure, de risico's en mogelijke complicaties. De tatoeëerder moet van de klant een ondertekend toestemmingsformulier ontvangen.

Op het toestemmingsformulier geeft de klant aan dat hij of zij goed geïnformeerd is en toestemming geeft voor het aanbrengen van een tatoeage. Voorbeelden vindt u in bijlage F van de norm en onder de downloads bij deze toelichting. Let er op dat aan het verkrijgen en bewaren van persoonsgegevens voorwaarden verbonden zijn op basis van de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG algemene verordening gegevensbescherming (algemene verordening gegevensbescherming)). Meer informatie vindt u op de website van de Autoriteit Persoonsgegevens.

Complicaties bij een tatoeage, zoals allergieën, kunnen soms op zeer lange termijn optreden. Het is niet altijd voldoende bekend waardoor deze complicaties zich voordoen of bij welke inkten sprake is van een verhoogd risico. Bij onderzoek en behandeling kan het belangrijk zijn om te achterhalen welke soort inkt is gebruikt en van welke fabrikant en uit welke batch de gebruikte inkt afkomstig is. Het is daarom belangrijk deze informatie aan de klant mee te geven en te bewaren. Hiervan bestaan diverse variaties, zowel op papier als digitaal in de vorm van apps.

In artikel 24 van de Warenwet en artikel 10 van het Warenwetbesluit tatoeëren en piercen vindt u de wettelijke leeftijdsgrenzen voor het aanbrengen van tatoeages. In tegenstelling tot wat in de norm over leeftijdsgrenzen wordt geschreven is de Nederlandse wetgeving van toepassing.

Pijnstilling

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 7.2 en bijlage F.

Sommige klanten willen voor of tijdens het zetten van een tatoeage pijnstilling gebruiken. Hieraan zijn voor u als tatoeëerder in Nederland een aantal regels verbonden

Handhygiëne

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 7.4 en bijlage H.

Een van de meest voorkomende manieren waarop ziekteverwekkers worden verspreid, is via de handen. Meer uitleg over hygiëne en ziekteverwekkers kunt u lezen in bijlage IV Informatievoorziening (Informatievoorziening ). Er zijn twee manieren waarop u handhygiëne kunt toepassen. Door de handen te wassen met water en zeep of door de handen te desinfecteren met een handdesinfecterend middel. In bijlage H van de norm vindt u instructies voor het handen wassen en desinfecteren.

Uitgebreide informatie over het gebruik van desinfectiemiddelen voor handen en huid leest u in bijlage III van deze toelichting.

Onder ringen, armbanden, horloges en lange (kunst)nagels of nagellak kunnen veel micro-organismen zitten, die niet makkelijk weggaan door de handen te wassen of te desinfecteren.

Was uw handen met water en vloeibare zeep als uw handen zichtbaar vuil zijn. Gebruik op die momenten geen handdesinfecterend middel. Door zichtbaar vuil vermindert de werking.

Zijn uw handen niet zichtbaar vuil? Dan mag u kiezen of u uw handen wast óf desinfecteert.

Voor goede handhygiëne is het voldoende als u alleen wast of desinfecteert. Doe het dus niet beide, direct na elkaar; uw huid droogt dan meer uit en beschadigt sneller.

Handschoenen

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 7.5.

In bloed en andere lichaamsvloeistoffen, die tijdens tatoeëren vrijkomen, kunnen gevaarlijke ziekteverwekkers zitten, bijvoorbeeld de virussen die hepatitis B, C en hiv humaan immunodeficientievirus (humaan immunodeficientievirus) veroorzaken. Voor uw bescherming dient u op voorgeschreven momenten handschoenen te dragen.

Overige persoonlijke beschermingsmiddelen

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 7.5.

Voor u als tatoeëerder worden naast het gebruik van handschoenen eisen gesteld aan kleding en worden enkele aanbevelingen gedaan voor het dragen van persoonlijke beschermingsmiddelen.

Behandelruimte

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 7.6.

Als de voorbereiding of het zetten onhygiënisch gebeurt, kunnen de materialen of de huid besmet raken met micro-organismen. Dit vergroot het infectierisico. Werk daarom volgens hygiënische principes uit de norm.

Algemene eisen aan instrumenten en materialen

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 6.3, hoofdstuk 6.4, hoofdstuk 7.7 en hoofdstuk 7.9.

Tijdens het tatoeëren gebruikt u een tatoeagemachine. Afhankelijk van het aandrijfmechanisme wordt een tatoeagemachine gebruikt in combinatie met tube, tip, grip en naaldstaaf met naald. Of met gebruik van een naaldmodule of cartridge (hierna naaldmodule genoemd).

De eisen aan deze onderdelen en overige materialen zijn als volgt:

Eisen aan tatoeagekleurstoffen

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 7.8

Tatoeagekleurstoffen moeten voldoen aan het Warenwetbesluit tatoeagekleurstoffen. Hierin worden eisen gesteld aan de microbiologische en chemische veiligheid van kleurstoffen die gebruikt worden voor tatoeages en aan de verpakking van de tatoeagekleurstoffen. De Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit houdt toezicht op deze wetgeving. De hele tekst van het Warenwetbesluit vindt u op wetten.overheid.nl.

Voor een veilig en hygiënisch gebruik is het belangrijk om u te houden aan het volgende:

De behandeling

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 7.10, hoofdstuk 7.11 en hoofdstuk 7.12.

Verzorging van de tatoeagewond

Deze paragraaf geeft een toelichting op hoofdstuk 7.5 en bijlage G.

Als een tatoeagewond na het zetten nog bloedt of bedekt wordt met kleding, moet deze verzorgd worden. Hiervoor zijn verschillende methoden geschikt, die hieronder worden beschreven.

Voor elke methode geldt dat uw handen schoon moeten zijn voordat u begint.

8. Lichamelijke klachten van de klant

Na het zetten van een tatoeage, kunnen er bij de klant lichamelijke klachten ontstaan. Voorbeelden hiervan zijn:

• een allergische reactie;
• misselijkheid;
• flauwvallen;
• huidaandoeningen, zoals een ontsteking.

Deze verschijnselen kunnen verschillende oorzaken hebben. Zo kunnen er klachten ontstaan wanneer een tatoeage op een verkeerde of onhygiënische manier wordt aangebracht. Maar ook als u wel hygiënisch werkt, kan de klant lichamelijke klachten krijgen. Bijvoorbeeld als de klant zich niet aan de nazorginstructies houdt, kunnen er klachten optreden. In ernstige gevallen kan er zelfs blijvende schade aan de huid ontstaan.

In dit hoofdstuk vindt u de maatregelen die u moet nemen wanneer er tijdens of vlak na het zetten complicaties optreden. Ook wordt er beschreven hoe u moet handelen wanneer een klant enige tijd na het zetten terug komt vanwege een lichamelijke klacht.

Allergische reacties

Deze paragraaf geeft een toelichting op bijlage G.

Een allergie is een reactie van het afweersysteem op bepaalde stoffen. Een allergische reactie ontstaat pas nadat het lichaam meerdere malen in contact is geweest met een bepaalde (lichaamsvreemde) stof. Een klant met een allergische reactie kan dus bij een eerdere tatoeage niets gemerkt hebben.

Klanten kunnen bijvoorbeeld allergisch zijn voor latex. Ook zijn er bepaalde inkt- en pigmentkleuren die allergische reacties kunnen veroorzaken. Hierdoor is het mogelijk dat de tatoeage vervormt of (deels) verdwijnt.

De reacties op allergieën kunnen verschillen. Sommige mensen krijgen alleen een rode en jeukende huid, terwijl mensen in het ergste geval kunnen flauwvallen of in shock raken. Vraag daarom altijd vóór de behandeling of klanten last hebben van bepaalde allergieën.

Het verschil tussen flauwvallen en in shock raken is lastig te herkennen. Neem bij twijfel altijd contact op met de alarmcentrale. Bij een shock stroomt er minder bloed naar de hersenen waardoor iemand het bewustzijn kan verliezen. Zij zijn vaak alert, angstig en verward, hebben een hoge polsslag, een ‘koude neus’ en een klamme huid. Iemand die flauwvalt komt binnen enkele minuten vanzelf weer bij. Bij een shock blijft iemand buiten bewustzijn.

Misselijkheid en flauwvallen

Het kan voorkomen dat een klant tijdens of na het aanbrengen van de tatoeage misselijk wordt of dreigt flauw te vallen. Let op symptomen als een bleek gezicht en hevige transpiratie.

Medische hulp

Deze paragraaf geeft een toelichting op bijlage G.

Wanneer u bij klachten zelf gaat dokteren, kunnen er dingen mis gaan. Wees daarom altijd terughoudend in het behandelen van klachten. Zelf dokteren bij complicaties kan zelfs strafbaar zijn.

Bijlagen

I. Wetgeving, toezicht en handhaving

Wetgeving

In het Warenwetbesluit tatoeëren en piercen staan de wettelijke veiligheidsvoorschriften aangegeven waar uw studio aan moet voldoen. In deze paragraaf wordt ook verwezen naar artikel 24 van de Warenwet en de volgende twee ministeriële regelingen: de Warenwetregeling tatoeëren en piercen en de Warenwetregeling aanwijzing veiligheidscodes tatoeëren en piercen. De actuele wetgeving kunt u vinden op wetten.overheid.nl.

Vergunning

Zonder vergunning mag u niet tatoeëren. In het Warenwetbesluit tatoeëren en piercen is vastgelegd dat u als ondernemer een vergunning moet hebben. Deze vergunning moet u driejaarlijks aanvragen bij uw GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst). Dat kan via het online aanvraagformulier. U krijgt alleen een vergunning als u aan de eisen uit de norm voldoet en de relevante Nederlandse wet- en regelgeving. De inspecteurs van Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit en de inspecteurs van de GGD controleren of u zich aan de wettelijke veiligheidseisen van het Warenwetbesluit houdt.

De artikelen 4 en 5 van het Warenwetbesluit gaan over de vergunning voor tatoeëren. Deze artikelen geven uitleg over de aanvraag van de vergunning en wie de bevoegdheid heeft om deze vergunning in te trekken. Een vergunning wordt alleen gegeven aan ondernemers die voldoen aan de wettelijke voorschriften uit artikel 24 van de Warenwet. Daarnaast vindt u overige regelingen in de Warenwetregeling tatoeëren en piercen en de Warenwetregeling aanwijzing veiligheidscodes tatoeëren en piercen. Hierin staat ook aangegeven hoe u de vergunning kunt aanvragen, hoe lang de geldigheidsduur is, en wat de kosten zijn.

Er bestaan verschillende typen vergunningen. Welke vergunning voor u geldt, is afhankelijk van uw bedrijfsvoering. U moet een vergunning met steriliseren aanvragen wanneer u zelf instrumenten steriliseert, of als u dit laat uitvoeren door een door u ingehuurd bedrijf. Als u alleen wegwerpmaterialen gebruikt, kunt u een vergunning zonder steriliseren aanvragen. De normen die gelden voor het sterilisatieproces worden dan niet meegenomen in de vergunningverlening. Aan alle overige normen uit de norm moet u uiteraard wel voldoen.

Tatoeëert u zonder tatoeagemachine (het zogenaamde ‘hand-poking’)? Ook dan moet u aan de maatregelen uit de norm voldoen; de door u gebruikte techniek wordt beoordeeld bij de vergunningverlening. Meer informatie over de vergunning vindt u in de Warenwetregeling tatoeëren en piercen, op www.veiligtatoeerenenpiercen.nl, of op de website van uw lokale GGD.

Toezicht & handhaving

De inspecteurs van de Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit (NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit)) en de inspecteurs van de GGD controleren of u zich aan de wettelijke veiligheidseisen van het Warenwetbesluit houdt. Nadat een vergunning is aangevraagd, komt een GGD-inspecteur op afspraak langs voor een inspectie. GGD-inspecteurs zijn daarnaast bevoegd om een geldige vergunning in te trekken als een ondernemer zich niet aan de wettelijke bepalingen heeft gehouden. Als er overtredingen worden vastgesteld, worden er maatregelen genomen volgens het interventiebeleid van de NVWA.

Overtredingen van het Warenwetbesluit door bedrijven met 50 of minder werknemers worden beboet met € 525. Overtredingen als omschreven in artikel 24 van de Warenwet, zoals bijvoorbeeld de leeftijdsgrens, worden beboet met € 795. Zie voor de actuele gegevens het Warenwetbesluit bestuurlijke boeten.

II. Het gebruik van desinfecterende middelen

Het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb Board for the Authorisation of Plant Protection Products and Biocides (Board for the Authorisation of Plant Protection Products and Biocides)) beoordeelt of een desinfecterend middel goed werkt en veilig is. Ook stelt het Ctgb vast waarvoor het gebruikt mag worden. Een middel kan bijvoorbeeld alleen geschikt zijn voor het desinfecteren van de handen en niet voor het desinfecteren van oppervlakken. Daarnaast zijn sommige middelen alleen effectief tegen sommige bacteriën, terwijl andere middelen ook virussen kunnen doden.

Middelen die door het Ctgb zijn toegestaan, zijn te herkennen aan een code op de verpakking. Dit kunnen de volgende codes zijn:

• een N-code (4 tot 5 cijfers gevolgd door ‘-N’, bijvoorbeeld: 12345 N);
• een NL-code (NL- gevolgd door 7 of 11 cijfers).

Daarnaast moet de fabrikant op de verpakking melden waarvoor het middel gebruikt mag worden.

Middelen die zijn toegelaten, staan ook op de website van het Ctgb. Op de website van het Ctgb is voor elk toegelaten middel het ‘Wettelijk gebruiksvoorschrift’ opgenomen. In dit gebruiksvoorschrift staat waarvoor het middel gebruikt mag worden en tegen welke micro-organismen het effectief is. Ook staat er hoe u het middel moet gebruiken.

Let op: u mag een desinfecterend middel alleen gebruiken voor de toepassingen die in het gebruiksvoorschrift staan beschreven! Zie de onderstaande voorbeelden:

• Voorbeeld 1:
  U heeft een desinfecterend middel waarmee u uw handen wilt desinfecteren. In het gebruiksvoorschrift staat alleen beschreven dat het middel geschikt is voor de desinfectie van harde oppervlakken. U mag dit middel dan niet voor uw handen gebruiken.

• Voorbeeld 2:
  U heeft een desinfecterend middel waarmee u een oppervlak wilt desinfecteren dat vervuild was met bloed. In het gebruiksvoorschrift staat dat het middel effectief is tegen bacteriën, gisten en schimmels. U mag dit middel dan niet gebruiken voor de desinfectie van het oppervlak; bij een verontreiniging met bloed heeft u namelijk een middel nodig dat effectief is tegen virussen.

Er zijn toegelaten middelen die in één handeling zowel schoonmaken als desinfecteren. Dit staat dan in het gebruiksvoorschrift. Gebruikt u zo’n middel? Dan is schoonmaken voordat u dit middel gebruikt uiteraard niet nodig.

Ctgb-databank

Hieronder staat hoe u desinfecterende middelen kunt vinden op de website van het Ctgb.

Hebt u al een desinfecterend middel en wilt u weten of u dit mag gebruiken? Gebruik dan optie A. Wilt u een overzicht van toegelaten desinfecterende middelen? Gebruik dan optie B.

A. Zoeken naar een specifiek desinfecterend middel

• Ga naar www.ctgb.nl en klik op ‘Toelatingendatabank’. Of ga direct naar https://toelatingen.ctgb.nl.
• Hier kunt u zoeken op de naam van het product.
• Controleer in het actuele gebruiksvoorschrift altijd of het middel geschikt is voor uw toepassing en welke maatregelen bij gebruik moeten worden genomen.

B. Een overzicht van toegelaten desinfecterende middelen zien

• Ga naar www.ctgb.nl en klik op ‘Toelatingendatabank’. Of ga direct naar https://toelatingen.ctgb.nl.
• Klik op de knop ‘Toon uitgebreide filters’.
• Voer de gewenste selectiecriteria in. Bij Gebruik moet u professioneel invoeren. Bij Producttype kiest u een optie die hieronder beschreven staat:
  • Middelen die geschikt zijn voor het desinfecteren van handen hebben een PT01-code (‘Biociden voor menselijke hygiëne’).
  • Middelen die geschikt zijn voor materialen en oppervlakken hebben een PT02-code (‘Desinfecterende middelen voor privégebruik en voor de openbare gezondheidszorg, alsmede andere desinfectantia’).
  • Middelen die geschikt zijn voor oppervlakken waarop eet- en drinkwaren kunnen komen, hebben een PT04-code (‘Ontsmettingsmiddelen voor gebruik in de sector voeding en diervoeders’).
• Controleer in het actuele gebruiksvoorschrift altijd of het middel geschikt is voor uw toepassing en welke maatregelen bij gebruik moeten worden genomen.
• U kunt via de knop downloaden de selectie exporteren naar een Excel-bestand.

Deze zoekhulp is opgesteld in augustus 2019. Klopt het advies niet meer en heeft u hulp nodig? Neem dan contact op met de Servicedesk van het Ctgb via telefoonnummer 0317 – 471 810 of door het servicedesk-verzoekformulier in te vullen. Het LCHV Landelijk Centrum Hygiëne en Veiligheid (Landelijk Centrum Hygiëne en Veiligheid) Landelijk Centrum Hygiëne en Veiligheid is niet verantwoordelijk voor eventuele wijzigingen aan de website van het Ctgb.

III. Desinfectiemiddelen voor handen en huid

Het middel dat gebruikt wordt om te desinfecteren hangt af van wat er gedesinfecteerd moet worden. Gaat het om de huid voorafgaand aan bijvoorbeeld het tatoeëren, of gaat het om de vloer die vervuild is met braaksel? Is de tafel vervuild met bloed, of wil je je handen desinfecteren? 

Voor desinfectiemiddelen wordt er onderscheid gemaakt tussen een biocide en een geneesmiddel. Afhankelijk van wat gedesinfecteerd moet worden, wordt bepaald of er een biocide of een geneesmiddel gebruikt moet worden. 

Desinfectiemiddelen voor gebruik op levenloze oppervlakken en de intacte huid die ook na het desinfecteren intact blijft, vallen onder de biocidewetgeving. Denk aan oppervlakken, materialen en handen. Deze middelen moeten zijn toegelaten door het Ctgb Board for the Authorisation of Plant Protection Products and Biocides (Board for the Authorisation of Plant Protection Products and Biocides).

Desinfectiemiddelen voor de niet-intacte huid, of de huid die nog intact is maar direct na het desinfecteren geopend zal worden (zoals bij tatoeëren), vallen onder de geneesmiddelenwet. Denk aan de huid voorafgaand aan het plaatsen van een tatoeage of voor het behandelen van een wond. Deze middelen moeten zijn toegelaten door het CBG College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (College ter Beoordeling van Geneesmiddelen).

Handen of huid?

Dit onderscheid is vrij lastig en hierdoor ontstaat er veel onduidelijkheid. Logisch, want waarom is er een verschil tussen huid en handen? De handen zijn toch ook huid? Hieronder wordt het verschil tussen een huiddesinfectiemiddel en een handdesinfectiemiddel uitgelegd.

Handdesinfectiemiddelen

Handen worden gedesinfecteerd om het aantal (ziekmakende) micro-organismen, die altijd aanwezig zijn op de handen, terug te dringen tot een acceptabel niveau. Het wordt niet gebruikt om te genezen of om ziekte te voorkomen of voor de behandeling van een wond. Handdesinfectiemiddelen worden alleen op de intacte (blijvende) huid gebruikt. Handdesinfectiemiddelen vallen daarom onder de biocide wetgeving (College ter beoordeling van Geneesmiddelen. ‘Afbakening Biociden en Geneesmiddelen.’ CBG. (2013): geraadpleegd 25 augustus 2015).

Huiddesinfectiemiddelen 

Een huiddesinfectiemiddel wordt gebruikt voor het genezen of voorkomen van ziekte, of voor de behandeling van een wond. Een huiddesinfectiemiddel kan worden gebruikt op een niet-intacte huid of op een intacte huid die ‘geopend’ wordt, zoals bij tatoeëren en piercen. Hierdoor valt een huiddesinfectiemiddel onder de geneesmiddelenwet (Werkgroep Infectie Preventie, ‘Desinfectie’. RIVM. (2013), geraadpleegd 25 augustus 2015; en College ter beoordeling van Geneesmiddelen. ‘Afbakening Biociden en Geneesmiddelen.’ CBG. (2013): geraadpleegd 25 augustus 2015).

Gebruik desinfectiemiddelen altijd volgens het gebruiksvoorschrift. Lees de bijsluiter voorafgaand aan het gebruik daarom goed door.

Handen zijn toch intacte huid?

Klopt, een huiddesinfectiemiddel mag op de intacte huid gebruikt worden, dus ook op de handen. Bedenk wel dat een huiddesinfectiemiddel agressief is voor de huid en de huid uitdroogt. Meestal is er een terugvetter toegevoegd aan een handdesinfectiemiddel zodat de handen niet uitdrogen (Werkgroep Infectie Preventie, ‘Handreiniging of desinfectie’. RIVM. (2013), geraadpleegd 7 augustus 2015).

IV. Hygiëne en ziekteverwekkers

Een goede hygiëne voorkomt de verspreiding van micro-organismen. Voorbeelden van micro-organismen zijn bacteriën, virussen en schimmels. Micro-organismen zijn onzichtbaar voor het blote oog en komen overal voor: op de huid, in lichaamsvloeistoffen zoals bloed, op meubels en gebruiksvoorwerpen, in de lucht, in water, op en in voedsel. De meeste zijn onschuldig of zelfs nuttig voor de mens, maar sommige kunnen ziekten veroorzaken.

Door contact tussen mensen kunnen deze ziekteverwekkers zich van de ene mens naar de andere verspreiden. Als ze zich vervolgens vermenigvuldigen, kan iemand ziek worden. Zulke ziekten noemen we infectieziekten. Of een besmetting uitgroeit tot een infectie, heeft met verschillende dingen te maken:

• de hoeveelheid ziekteverwekker waarmee iemand besmet is;
• hoe gemakkelijk de ziekteverwekker mensen ziek maakt;
• iemands lichamelijke conditie; de een wordt ziek, de ander voelt zich niet lekker en een derde heeft nergens last van.

Hoe verspreiden ziekteverwekkers zich?

Ziekteverwekkers verspreiden zich op de volgende manieren:

• via de handen;
• via lichaamsvloeistoffen (bloed, speeksel, braaksel, ontlasting enzovoorts);
• door de lucht (via druppels door hoesten, via huidschilfers of stof);
• via voorwerpen (tatoeage instrumenten en deurklinken);
• via voedsel en water;
• via dieren (zoals huisdieren en insecten).

Hygiëne voorkomt ziekte

Infectierisico’s beperkt u in de eerste plaats door een goede hygiëne. In de basis is hygiëne niet meer dan het volgende:

• Breng wat vuil is niet in contact met wat schoon is. En andersom.
• Maak schoon wat vuil is of gooi het weg.
• Je kunt niet altijd aan de buitenkant beoordelen of iets vuil of schoon is.
• Alles begint en eindigt met handhygiëne.

V. Stoomsterilisatoren

De klassen N, (V)S en B komen voort uit de Europese norm EN 13060 voor tafelmodel stoomsterilisatoren. De betekenis van deze klassen is als volgt:

• N-klasse stoomsterilisatoren kunnen alleen onverpakte, massieve instrumenten (zoals scharen, pincetten en tangen) steriliseren. De N verwijst naar het feit dat de instrumenten onverpakt (‘naked’ of ‘non-wrapped’) in het apparaat worden gelegd.
• S-klasse stoomsterilisatoren zijn in het algemeen geschikt voor verpakte, massieve instrumenten (zoals scharen, pincetten en tangen). De S staat voor ‘special’, wat ernaar verwijst dat de fabrikant moet aangeven voor welke instrumenten de sterilisator (speciaal) geschikt is.
• VS Verenigde Staten (Verenigde Staten)-klasse stoomsterilisatoren kunnen naast verpakte massieve instrumenten ook verpakte eenvoudige holle instrumenten (zoals tatoeëertubes) steriliseren. Dit komt doordat deze sterilisatoren gebruik maken van een vacuüm (vandaar de V in VS-klasse).
• B-klasse stoomsterilisatoren hebben een gefractioneerd voor-vacuüm en na-vacuüm droogprogramma. Hierdoor kunnen in B-klasse sterilisatoren alle instrumenten worden gesteriliseerd, ook verpakte, moeilijke holle instrumenten (type A, zoals liposuctienaalden of een helixtest). De B staat voor ‘big’, wat verwijst naar het grote (big) aantal instrumenten waar de sterilisator voor gebruikt kan worden.

Vanwege de mogelijkheid om verpakte, (eenvoudige) holle instrumenten te steriliseren, zijn VS- en B-klasse stoomsterilisatoren geschikt voor de materialen die bij het tatoeëren of piercen worden gebruikt.

Test regelmatig of uw sterilisator nog werkt. Als vuistregel geldt: bij dagelijks gebruik voert u wekelijks testen uit. Test in ieder geval maandelijks indien u de sterilisator minder vaak gebruikt.

Voorbeeld van een test: de luchtverwijdering uit holle voorwerpen kunt u testen met een helixtest (geschikt voor klasse B-sterilisatoren) of een verkorte helixtest (geschikt voor VS-sterilisatoren). Met deze test wordt bepaald of de stoom in uw sterilisator doordringt tot de diepste plekken in holle instrumenten. Uw sterilisator werkt goed wanneer de indicatorstrip van de helix voldoende van kleur is veranderd. De fabrikant van de (verkorte) helixtest moet aangeven welke kleurverandering u moet waarnemen en voor welk type sterilisator de helixtest geschikt is. Een veel gebruikte verkorte helixtest is de zogenaamde Tattoo-PCD of Blackbox.

Neem contact op met de leverancier als uw sterilisator onvoldoende lijkt te werken. Aanwijzingen hiervoor zijn:

• De sterilisatietemperatuur wordt niet bereikt.
• De sterilisator lekt, maakt sissende geluiden of produceert stoompluimen.
• Het proces duurt veel langer dan normaal.
• De laminaatzakjes komen nat uit de sterilisator.
• De indicatoren op de laminaatzakjes verkleuren niet goed.
• De indicatorstrip van uw helixtest is onvoldoende van kleur veranderd na het sterilisatieproces.
• De sterilisator heeft regelmatig een storing.

VI. Overzicht wijzigingen

Overzicht van wijzigingen ten opzichte van voormalige hygiënerichtlijnen voor tatoeëren en permanente make-up.

Video's

Bronnen

Relevante wet- en regelgeving
Onderstaande wetten, besluiten en regelingen zijn alle terug te vinden op wetten.overheid.nl.

• Algemene verordening gegevensbescherming
• Besluit uitvoering rookvrije werkplek, horeca en andere ruimten
• Geneesmiddelenwet
• Tabakswet
• Warenwet
• Warenwetbesluit bestuurlijke boeten
• Warenwetbesluit tatoeëren en piercen
• Warenwetbesluit tatoeagekleurstoffen
• Warenwetregeling aanwijzing veiligheidscodes tatoeëren en piercen
• Warenwetregeling tatoeëren en piercen
• Wet milieubeheer

Wijzigingsoverzicht

• September 2022: Ontbrekende hyperlink naar de vrijstellingsaanvraag in hoofdstuk 5 alsnog ingevoegd.
• Augustus 2022: M.b.t. de inmiddels vervallen hygiënerichtlijnen voor tatoeëren en pmu is de term 'huidige' vervangen door 'voormalige'. De term 'inktpaspoort'  is vervangen door 'inktregistratie'.
• Januari 2022:  Een extra tip voor het tussentijds naaldspoelen onder stromend water binnen handbereik is toegevoegd.
• September 2021: Publicatie eerste versie.