Algemene informatie

De eerste ronde van het PIENTER Corona onderzoek was in april en mei 2020. In totaal zijn er in deze ronde ruim 3.200 bloedmonsters onderzocht. Na ophoging van het studie sample in de tweede ronde in juni en juli 2020, onderzocht het RIVM ruim 7.300 monsters. De derde ronde van het PIENTER Corona onderzoek vond plaats in september en oktober 2020. In februari en maart 2021 vond de vierde ronde plaats. Zowel ronde 3 als ronde 4 bevatte ongeveer 6.500 bloedmonsters. In de vijfde ronde van het PIENTER Corona onderzoek in juni en juli 2021 onderzocht het RIVM bijna 5.800 bloedmonsters. Ronde 6 vond plaats in november en december 2021. Tijdens deze ronde zijn nieuwe deelnemers uitgenodigd waardoor deze ronde ongeveer 8.500 bloedmonsters bevatte. Over het algemeen komt bij iedere ronde iets meer dan de helft van de bloedmonsters van vrouwen. Ook doen meestal iets meer oudere dan jongere deelnemers mee. In onze analyses houden we hier rekening mee.

Aantal deelnemers naar leeftijd en regio

De gemiddelde leeftijd van de deelnemers van het PIENTER Corona onderzoek is 50 jaar. De jongste deelnemer is 1 jaar en de oudste deelnemer 92 jaar. In onderstaande figuur staat de verdeling in leeftijd van de deelnemers per regio in Nederland in ronde 6. De leeftijdsgroepen 70-74 jaar en 75-79 jaar zijn het meest vertegenwoordigd en de leeftijdsgroepen zijn evenredig verdeeld over de regio’s.

Figuur 1:  Leeftijdsverdeling van deelnemers (ronde 6 – november/december 2021). De weergegeven regio’s bestaan uit de volgende provincies: Noord = Groningen, Friesland, Drenthe en Overijssel; Midwest = Noord-Holland en Flevoland; Midoost = Utrecht en Gelderland; Zuidwest = Zuid-Holland en Zeeland; Zuidoost = Noord-Brabant en Limburg. LVC sample = Low Vaccination Coverage, bestaande uit enkele gemeenten in Nederland waar de algemene vaccinatiegraad (tegen allerlei infectieziekten) lager is in vergelijking met de rest van Nederland.”

Het aantal deelnemers per gemeente sinds ronde 6 is weergegeven in figuur 2. Hoe groter de blauwe stip, hoe meer mensen uit die gemeente mee doen. De verdeling van bloedmonsters voor iedere gemeente lijkt op de verdeling van de bevolking in Nederland: er doen meer mensen mee uit de Randstad. Bij het analyseren van de onderzoeksresultaten houden we rekening met verschillen in geslacht, leeftijd, regio en etnische achtergrond van de deelnemers.

Figuur 2:  Aantal deelnemers per gemeente (ronde 6 – november/december 2021).

Mensen met antistoffen

De onderzoeksresultaten laten zien welk deel van de Nederlandse bevolking antistoffen heeft gemaakt tegen het coronavirus (SARS severe acute respiratory syndrome (severe acute respiratory syndrome)-CoV coronavirus (coronavirus)-2) dat COVID-19 veroorzaakt. Op die manier kunnen we een inschatting maken van het aantal mensen dat afweer heeft opgebouwd tegen het virus door besmetting, en sinds de start van de vaccinatiecampagne begin 2021 ook door vaccinatie. Dat noemen we de seroprevalentie Tijdens de eerste onderzoeksronde in het voorjaar van 2020 was de seroprevalentie iets minder dan 3%. In de tweede ronde in de zomer van 2020 steeg dit naar 4,5%, en tijdens de derde onderzoeksronde in het najaar van 2020 was dit ongeveer 5%. In februari 2021 was de seroprevalentie ruim 14%. Op dat moment had ~2% van de deelnemers antistoffen door vaccinatie en was ~12% besmet geweest met het coronavirus. In de vijfde ronde in de zomer van 2021 had bijna 65% van de bevolking antistoffen tegen het coronavirus in het bloed en ongeveer 20% had bewijs van een doorgemaakte besmetting met het coronavirus in het bloed. In het najaar van 2021 (ronde 6) had bijna 87% van de bevolking antistoffen tegen het coronavirus. Ruim een kwart van de gehele bevolking bleek destijds bewijs van een infectie in het bloed te hebben. De stijging van het percentage mensen met antistoffen sinds eerdere rondes is vooral te danken aan de start van het vaccinatieprogramma begin 2021, en deels door infectie met de alfa en delta variant van het virus. Vrouwen hebben iets vaker antistoffen dan mannen en mensen van Nederlandse afkomst of met een Westerse migratie achtergrond hebben iets vaker antistoffen in vergelijking tot mensen met een niet-Westerse migratie achtergrond. Dit komt met name door verschillen in vaccinatiegraad.

Leeftijdsverdeling van mensen met antistoffen

In figuur 3 staat het percentage deelnemers met antistoffen over de leeftijden verdeeld in de bevolking (van 1 tot 92 jaar) sinds de eerste golf in 2020. De resultaten uit het PIENTER Corona onderzoek rekenen we om naar de algemene bevolking. Bij iedere leeftijd schatten we welk deel uit de Nederlandse bevolking in contact is geweest met het coronavirus. Sinds januari 2021 wordt er gevaccineerd tegen SARS-CoV-2. Zodoende onderscheiden we sinds de vierde ronde in februari 2021 opbouw van afweer door infectie en vaccinatie. Dit doen we door te kijken naar verschillende soorten antistoffen in combinatie met informatie uit de vragenlijst. Een deel van de mensen wordt daarnaast ook na vaccinatie besmet.

Net als in de vierde en vijfde ronde, zijn de antistof resultaten van de zesde ronde (november/december 2021) een combinatie van vaccinatie en besmettingen in de bevolking. De oudere leeftijden en kwetsbare personen waren als eerste aan de beurt voor een coronavaccinatie. Later volgden de jongere leeftijden. Ten tijde van de zesde onderzoeksronde was het COVID-19 basisvaccinatieprogramma voltooid voor alle mensen van 12 jaar en ouder. Dat wil zeggen, in die leeftijdsgroepen had iedereen op dat moment de mogelijkheid gehad om zich te laten vaccineren tegen het coronavirus. In de tweede helft van november 2021 startte ook de boostercampagne, beginnend met ouderen en andere risicogroepen. In de leeftijdsgroep tot 12 jaar zijn ten tijde van ronde 6 nog geen kinderen aan de beurt geweest voor vaccinatie. Om deze reden is er een groot verschil tussen leeftijdsgroepen tot en vanaf 12 jaar met antistoffen (figuur 3, oranje lijn). In alle leeftijdsgroepen vanaf 12 jaar is dit percentage 90% of hoger.

Van ronde 2 tot en met ronde 5 was er een vergelijkbare trend in het percentage mensen dat bewijs van besmetting had (figuur 3, van lichtgroene naar donkergroene stippellijn). De groep jongvolwassenen had iedere ronde relatief gezien het hoogste percentage besmettingen, gevolgd door 50’ers, en in de oudste leeftijdsgroepen was dit het laagste. In de zesde ronde (figuur 3, zwarte stippellijn) was er een relatief grote stijging in het percentage besmettingen onder kinderen van de basisschoolleeftijd tot en met jong volwassenen, met een piek tot boven de 40% in 20-jarigen. Het aandeel mensen met antistoffen door infectie is met 20% nog steeds het laagst in de oudste leeftijdsgroepen. 

Figuur 3: Percentage mensen met antistoffen per leeftijd over de tijd (ronde 2-6). De gestippelde lijnen (lichtgroen tot zwart) laat het percentage mensen zien dat antistoffen heeft door infectie van ronde 2 (juni/juli 2020) tot en met ronde 6 (november/december 2021). De oranje lijn laat de totale seroprevalentie na infectie en vaccinatie in ronde 6 (november/december 2021) zien.

Mensen met antistoffen door besmetting en vaccinatie per regio

We onderzoeken ook de verspreiding van het virus door Nederland. In figuur 4 staat het percentage mensen per GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst) regio dat besmet is geweest met het virus sinds de eerste golf. Een lichtere kleur (lichtoranje) betekent gemiddeld per regio een lager percentage en een donkerde kleur (donkerrood) betekent gemiddeld een hoger percentage per regio.

Het valt op dat na de eerste golf (ronde 2 – juni/juli 2020 en ronde 3 – september/oktober 2020) het voorkomen van antistoffen door besmetting in de noordelijke provincies een stuk lager was dan in het midden en vooral het zuiden van Nederland. Na de tweede golf (ronde 4 – februari/maart 2021) was de seroprevalentie in de zuidelijke provincies nog steeds het hoogst, maar was er duidelijk een meer gelijkmatige verspreiding over het gehele land. Na de derde golf (ronde 5 – juni/juli 2021) was er een vergelijkbaar beeld, waarbij de sterkste stijgingen te zien zijn in de GGD regio’s Zuid-Limburg, Utrecht, Fryslân en Hollands-Noorden. Ook tijdens de vierde golf (ronde 6 – november/december 2021) blijft er een verschil bestaan tussen noordelijke en zuidelijke regio’s wat betreft het voorkomen van antistoffen als gevolg van besmetting. GGD regio’s Amsterdam, Zeeland, Zuid-Limburg, Hart voor Brabant en West-Brabant hadden de hoogste percentages. Tussen ronde 5 en 6 waren de relatief sterkste stijgingen in GGD regio’s West-Brabant, Zaanstreek/Waterland en Twente.
 

Figuur 4: Percentage mensen met antistoffen door infectie over de tijd (ronde 2 t/m 6 – juni/juli 2020 t/m november/december 2021), per GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst) regio.

Figuur 5 illustreert het totale percentage mensen met antistoffen door infectie en vaccinatie in de zesde ronde (november/december 2021) (op een schaal van 80 tot 100%), per GGD regio. Het totale percentage mensen met antistoffen verschilt per GGD-regio. Relatief hadden GGD-regio’s Limburg-Noord, IJsselland, Fryslân en Flevoland de laagste percentages en GGD-regio’s Twente, Hollands-Midden, Kennemerland en Zeeland de hoogste percentages.
 

Figuur 5: Totaal percentage mensen met antistoffen door infectie en/of vaccinatie in ronde 6 (november/december 2021) (schaal 80-100%), per GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst) regio.

Antistoffen na vaccinatie met verschillende vaccins

In januari 2021 is Nederland begonnen met vaccineren tegen het coronavirus. Er zijn tot nu toe voornamelijk vier vaccins gebruikt in Nederland: Pfizer/BioNTech (Comirnaty), Moderna (Spikevax), AstraZeneca/Oxford (Vaxzevria) en Janssen. In deze studie is de hoeveelheid antistoffen na vaccinatie vergeleken tussen deze vier vaccins. Er is gekeken naar de antistoffen na volledige vaccinatie, dus 14 dagen of meer na de tweede dosis voor Pfizer, Moderna en AstraZeneca of 14 dagen of meer na één dosis van Janssen.

Bijna alle volwassenen van 18 tot 64 jaar hadden antistoffen in het bloed na volledige vaccinatie. Voor Pfizer, Moderna en AstraZeneca was dat bij 99-100% van de deelnemers het geval. De enkelen die geen antistoffen hadden aangemaakt, zijn kwetsbaren met een onderliggende ziekte (zoals bijvoorbeeld transplantatie of hart- en vaatziekten). Nog niet iedereen had antistoffen in het bloed 14 dagen na vaccinatie met Janssen (95%), maar deze namen na verloop van tijd wel verder toe en na 28 dagen steeg dit naar 98%. 

Figuur 6 geeft voor elk van de vier vaccins de hoeveelheid antistoffen weer op 14 dagen of meer na 1 en 2 vaccinaties bij volwassenen van 18 tot en met 64 jaar. Er zijn twee groepen weergegeven: mensen die vóór vaccinatie besmet zijn geweest met het coronavirus (oranje wolkjes) en mensen die dat niet zijn geweest (paarse wolkjes). Voor de groep die vóór vaccinatie besmet is geweest met het coronavirus is een sterke toename in antistoffen zichtbaar na slechts één coronavaccinatie. Dit is het geval voor alle vier de vaccins. Voor personen die eerder besmet zijn geweest, steeg de hoeveelheid antistoffen niet verder na een tweede vaccinatie van Pfizer, Moderna en AstraZeneca (er is vrijwel geen verschil tussen de oranje wolkjes per type vaccin). 

Lees de wetenschappelijke publicatie voor verdere beschrijving van deze resultaten en andere conclusies.

Figuur 6: Hoeveelheid antistoffen op 14 dagen of meer na vaccinatie met Pfizer (Comirnaty), Moderna (Spikevax), AstraZeneca (Vaxzevria) en Janssen bij volwassenen van 18 t/m 64 jaar. Er wordt onderscheid gemaakt tussen mensen die vóór vaccinatie besmet zijn geweest met het coronavirus (oranje wolkjes) en mensen die dat niet zijn geweest (paarse wolkjes). De punten boven de stippellijn geven aan dat iemand antistoffen heeft. De zwarte streepjes in de wolkjes geven aan waar de middelste waarde van die groep zit: de helft van de mensen heeft een waarde boven het zwarte lijntje, en de andere helft onder het zwarte lijntje.

Duur van aanwezigheid antistoffen na besmetting en vaccinatie

Uit het PIENTER Corona onderzoek blijkt dat bij 90% van de mensen bij wie antistoffen tegen SARS severe acute respiratory syndrome (severe acute respiratory syndrome)-CoV coronavirus (coronavirus)-2 in het bloed zijn gevonden als gevolg van besmetting met het virus, bijna anderhalf jaar later nog steeds antistoffen in het bloed aanwezig zijn. Het gaat hierbij om het type antistof IgG Immunoglobulin G (Immunoglobulin G). Dit is uiteindelijk het belangrijkste type antistof, want deze zorgt voor bescherming op de lange termijn. Ook blijkt dat de antistoffen over de tijd sterker zijn geworden. Ze binden zich beter aan het virus en daarom zijn minder antistoffen nodig om hetzelfde werk te doen. Lees de wetenschappelijke publicatie met beschrijving van deze resultaten tot 7 maanden na infectie en andere conclusies.

In figuur 7 is voor verschillende leeftijden te zien hoeveel antistoffen aanwezig blijven tot 16 maanden na de besmetting. Omdat we hier alleen kijken naar antistoffen aangemaakt na besmetting en omdat inmiddels veel mensen gevaccineerd zijn, zijn er weinig mensen die op latere tijdstippen in de grafiek staan. Vlak na besmetting daalt de hoeveelheid antistoffen, maar deze daling wordt na verloop van tijd minder waardoor bij veel mensen de antistoffen lang aanwezig blijven.

Figuur 7. De hoeveelheid antistoffen na besmetting in mensen van verschillende leeftijden die geen vaccinatie hebben gehad. We kijken hier naar de hoeveelheid antistoffen tegen het Spike eiwit van het virus, dat ook in het vaccin zit, en daarmee vergeleken kan worden. 
100 in deze figuur komt overeen met 102 in figuur 6, 8 en 9 en 10.000 met 104.

In figuur 8 is voor drie verschillende vaccins (Pfizer, Moderna en AstraZeneca) de hoeveelheid antistoffen over de tijd zichtbaar in verschillende leeftijdsgroepen. Bij alle vaccins neemt de hoeveelheid antistoffen met verloop van tijd af. Dit geldt voor alle leeftijdsgroepen. Voor het Pfizer vaccin valt op dat jongere mensen meer antistoffen hebben dan oudere mensen. 

Figuur 8. Het verloop van de hoeveelheid antistoffen na twee vaccinaties voor 3 verschillende vaccins in verschillende leeftijdsgroepen. Informatie wordt alleen getoond voor leeftijdsgroepen waar we voldoende aantallen in hebben om dat goed te kunnen laten zien. Alleen mensen die niet besmet zijn geweest met het virus zijn meegenomen bij het maken van dit figuur.

Tabel 1 toont het percentage mensen met antistoffen na volledige basisvaccinatie. Standaard, voordat er booster vaccinaties beschikbaar waren, kregen mensen 2 vaccinaties met Pfizer, Moderna of AstraZeneca of 1 vaccinatie met Janssen. Bijna iedereen heeft 100-200 dagen na deze vaccinaties nog antistoffen. Met het toenemen van de leeftijd daalt het aantal mensen met antistoffen langzaam.

Tabel 1. Het percentage mensen met antistoffen per leeftijdsgroep na volledige basisvaccinatie met Pfizer, Moderna, AstraZeneca (2 vaccinaties) of Janssen (1 vaccinatie).

Alleen mensen die geen besmetting met het virus hebben gehad zijn meegenomen in deze tabel.

In figuur 9 hebben we gekeken naar de hoeveelheid antistoffen na vaccinatie met Pfizer, Moderna en AstraZeneca bij mensen die een besmetting met het virus hebben gehad voordat ze werden gevaccineerd. Mensen die eerst een besmetting hebben gehad (figuur 9, rode lijnen) hadden meer antistoffen na vaccinatie dan mensen die niet besmet zijn geweest voordat ze werden gevaccineerd (figuur 9, zwarte lijnen). Dat geldt voor alle drie de vaccins, maar de hoeveelheid antistoffen kort na vaccinatie is wel verschillend per vaccin. Tevens houden mensen die een besmetting hebben gehad voordat ze werden gevaccineerd meer antistoffen over de tijd (figuur 9, de rode lijnen dalen minder snel dan de zwarte lijnen). De antistoffen bij deze personen zullen langer aanwezig blijven dan bij gevaccineerden zonder eerdere besmetting. In toekomstige analyses zal ook het effect van booster vaccinaties bekeken worden en het effect van infecties na vaccinatie.

Figuur 9. Het verloop van antistoffen over de tijd na vaccinatie met Pfizer, Moderna en AstraZeneca bij mensen die wel (rode lijnen) of niet (zwarte lijnen) besmet zijn geweest met het coronavirus voordat ze gevaccineerd werden.

Risico op besmetting

Gegevens uit de tweede onderzoeksronde (voorjaar 2020) toonden aan dat social distancing (afstand houden) een belangrijke maatregel is om verspreiding van het virus te stoppen. Deelnemers die zich namelijk beter aan het advies van de 1,5 meter afstand hielden, hadden minder vaak antistoffen in hun bloed tijdens de eerste golf: bij 5,5% van de deelnemers die zich minder goed aan afstandsregel hielden, werden antistoffen in het bloed gevonden. En van de mensen die juist wel afstand hielden bij hun contacten, werd slechts bij 4% antistoffen gevonden in het bloed. Deelnemers die vooral contact hadden met kinderen onder de 10 jaar werden tijdens die ontmoetingen nauwelijks besmet. Ook deelnemers die aangaven een beroep te hebben waarin ze fysiek contact hebben met kinderen, waren niet vaker besmet. Wel bleek de grootte van de groep waarmee mensen samen waren (binnen 1,5 meter) een belangrijke voorspeller voor besmetting. Bij 6,2% van de deelnemers die in de eerste golf een bijeenkomst (met meer dan 20 mensen) in een binnenruimte hadden bezocht, werden antistoffen in het bloed gevonden. Dit was bijna 1,5 keer vaker dan bij de mensen die geen bijeenkomsten hadden bezocht (4,2%). Andere conclusies die uit de analyses naar voren kwamen, zijn te lezen in het wetenschappelijke artikel.