Voor de cliënten van Ons Tweede Thuis viel het wegvallen van de dagbesteding met de komst van de corona-epidemie bepaald niet mee. In het gesprek dat we voerden met twee medewerkers bleek een grote flexibiliteit van de organisatie om de dagbesteding te handhaven, maar wel door het anders aan te pakken. Voor veel cliënten bood dit gelukkig uitkomst en voor de organisatie een nieuw perspectief op de toekomst.
Dit interview is afgenomen op 1 en 11 december 2020 (voor de tweede lockdown).
We spreken met Susan Keunen (adviseur beleid en kwaliteit) en Hemmo Drexhage (muziekagoog/ dagbegeleider).
Eerste coronagolf
Ons Tweede Thuis biedt zorg aan 2500 cliënten met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking, autisme en Niet-Aangeboren Hersenletsel (NAH). De organisatie heeft 80 locaties van waaruit intramurale zorg, ambulante hulp en dagbesteding wordt geboden. Toen de eerste coronagolf zich aandiende, werd er binnen de organisatie direct een kernteam corona geformeerd. Vanuit verschillende disciplines werd intensief samengewerkt om het hoofd te bieden aan de zorginhoudelijke en organisatorische vraagstukken waar ze voor kwamen te staan. "Een complexe uitdaging," aldus Susan, "gezien de diverse doelgroepen en de gevarieerde zorg- en ondersteuningsdiensten. Die hadden allemaal in hun eigen vorm met corona te maken. En voor iedere vorm moesten beslissingen worden genomen, de coronamaatregelen doorgevoerd en gecommuniceerd worden met alle betrokkenen.”
Er werden al snel diverse werkgroepen ingericht, elk met een eigen aandachtsgebied. Zo organiseerde een ‘hulpmiddelenteam’ de logistiek rondom het bevoorraden en verspreiden van beschermingsmiddelen en bood het ‘bezoek- en bouwteam’ ondersteuning om veilig bezoek op de diverse locaties mogelijk te maken. Dat de situatie grote impact had en veel losmaakte bij zorgmedewerkers, cliënten en hun naasten, bleek al snel. De organisatie probeerde waar mogelijk ondersteuning te bieden. Via het ‘team mental support’ konden medewerkers, cliënten en naasten bij een vertrouwenspersoon terecht. Ook zette de organisatie een corona bel- en maillijn open voor iedereen die behoefte had aan een luisterend oor of vragen over corona, beleid en de maatregelen.
Dagbesteding wordt vanuit verschillende wettelijke kaders (WMO (Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen), Jeugdwet en Wlz) zowel intramuraal als extramuraal aangeboden aan verschillende doelgroepen. In Nederland maken naar schatting zo’n 70.000 tot 100.000 mensen gebruik van dagbesteding [1]. Het gaat bijvoorbeeld om mensen met een verstandelijke of fysieke beperking of autisme, maar ook om mensen met dementie, verslavingsproblematiek, psychiatrische problemen of afstand tot de arbeidsmarkt. Er zijn verschillende vormen van dagbesteding; recreatieve dagbesteding, ontwikkelingsgerichte dagbesteding en arbeidsmatige dagbesteding. Dagbesteding is voor veel gebruikers een belangrijk onderdeel van hun leven. Het biedt zingeving, structuur, dagritme en sociale contacten [1,2]. Ten tijde van de eerste lockdown sloten veel dagbestedingslocaties hun deuren. Slechts iets meer dan een derde van de locaties bleef (deels) open [2].
Op zoek naar alternatieven
Het stilleggen van activiteiten op de dagbestedingslocaties had een grote impact (zie video) op cliënten. Waar cliënten gewoonlijk gemiddeld twee à drie dagen aan activiteiten konden besteden, vielen nu alle bezigheden weg. Hierdoor werd hun dagelijkse ritme en weekstructuur ernstig verstoord en viel een belangrijke houvast weg. Vooral de (deels) zelfstandig wonende cliënten verloren hiermee de natuurlijke verbinding met de organisatie. "We zijn daarom meteen begonnen met een website om cliënten goed te kunnen informeren en hen alternatieven te geven om zich thuis te vermaken, en ook om de connectie met de organisatie te behouden."
Er werd tevens nagedacht over de vraag 'hoe kunnen we zo veilig mogelijk toch activiteiten, contact en structuur bieden aan cliënten?' Hierop besloot Ons Tweede Thuis de dagbesteding op de woongroepen vorm te geven. Dit betekende dat alle bewoners van een woongroep deel konden nemen aan een activiteit op de eigen woonlocatie. Een medewerker van de dagbesteding begeleidde de activiteit. Om het risico op besmettingen te verkleinen werd uitwisseling tussen de woongroepen zoveel mogelijk vermeden. Susan: "Wij noemen dat de 'bubbels', cliënten die in een woongroep wonen blijven bij elkaar, want bubbels mengen dat is niet handig." Veiligheid voorop, ook al betekende dit dat de variatie aan activiteiten voor cliënten hiermee beperkt was.
Ook werd de mogelijkheid gecreëerd om de zelfstandig wonende cliënten (24-uurs zorg op afroep) thuis te bezoeken. Hemmo vertelt dat hij als begeleider zo’n drie kwartier de tijd had voor de individuele bezoeken aan cliënten. Meestal een keer per week, soms twee keer. Hoewel de tijd zeer beperkt was, en bij lange na niet voldeed aan de gangbare tijdsinvulling, was het contact heel waardevol omdat het zo persoonlijk was. Met cliënten onderzocht hij hoe tot een nieuw ritme en houvast te komen.
Omgaan met de maatregelen
Binnen de dagbesteding werden de basisrichtlijnen met betrekking tot klachten, hygiëne en afstand gehandhaafd. Een interne memo diende als leidraad tijdens lockdown en voor de periode van verruiming daarna (zie de corona routekaart hiernaast, klik op de afbeelding voor een vergroting). Veilig werken en het beperken van het risico op verspreiding van het virus staan hierin centraal. Dat er in het begin nog geen beschermingsmiddelen beschikbaar waren, bracht veel onrust met zich mee. Er waren onder cliënten ook veel zorgen over de dreiging van het virus en angst om besmet te raken. Er was veel behoefte aan een gesprek. Hemmo: "Cliënten werden heel erg op zichzelf teruggeworpen, waren bang en vonden het dus heel fijn om ook te praten over de situatie. Mensen vroegen zich af: 'wat is er nou aan de hand en wat mag nou wel en wat mag nou niet?’ Er werd veel om uitleg gevraagd."
Voor sommige cliënten was het ingewikkeld om afstand te houden tijdens het bezoek op de woning. "Sommige mensen waren (in het begin) nog niet echt doordrongen van de ernst, dus die hadden dan toch de neiging om een hand te geven of amicaal te zijn." Hemmo benadrukte vaak het wederzijds belang van het houden aan de maatregelen. Omdat bij mensen die kampen met Niet-Aangeboren Hersenletsel ook vaak sprake is van geheugenproblematiek, was er behoefte aan herhaling.
Ook binnen de aangepaste vormen van dagbesteding zijn het naleven en volhouden van de maatregelen van groot belang. Dit voorbeeld laat zien dat met name in de beginperiode veel cliënten angstig waren en behoefte hadden aan uitleg en herhaling. Juist voor deze kwetsbare doelgroepen is betrouwbare en begrijpelijke informatie belangrijk. Ook om bijvoorbeeld zelf een afweging te kunnen maken wel of niet gebruik te willen maken van een alternatief dagbestedingsaanbod. Daarnaast zien we dat de dagbegeleiders een belangrijke rol hadden in het bespreekbaar maken van zorgen en het uitleggen en herhalen van maatregelen.
Begrijpelijke informatie voor kwetsbare doelgroepen wordt ook online aangeboden. De website corona.steffie.nl is ontwikkeld voor mensen met een verstandelijke beperking en andere kwetsbare doelgroepen. Hier wordt een stapsgewijze uitleg over corona gegeven, en ook over de maatregelen en het vaccin (in beeld en geluid en verschillende talen). De website is tot stand gekomen in samenwerking met de Rijksoverheid.
Verbinding en kruisbestuiving
Hemmo ziet grote meerwaarde in bezoeken van cliënten in hun eigen omgeving. Hij leerde cliënten beter kennen en kon daardoor ook beter aansluiten bij hun behoeften. "Als je uit je modus komt van hoe je normaal gesproken activiteiten aanbiedt, word je veel meer gedwongen om de dingen individueel af te stemmen." Door de individuele benadering kwamen de begeleiders ook in contact met mensen die normaal gesproken niet deelnemen aan de groepsactiviteiten. Ofwel omdat zij hier geen behoefte aan hebben, ofwel omdat het reizen van en naar de dagbestedingslocaties fysiek te belastend is. Er kwamen gesprekken op gang over eenzaamheid en zingeving en de behoefte aan verdiepend contact. "Deze cliënten hebben al relatief weinig mensen om zich heen en dat is in deze situatie nog nijpender." De behoefte om deel te nemen aan het 'gewone' leven en verbinding met de woonwijk werd nu nog zichtbaarder.
Er vond ook kruisbestuiving plaats tussen collega’s die elkaar normaal gesproken niet snel tegenkomen op de werkvloer. Susan: "Doordat medewerkers van de dagbesteding hun werk in het groepswonen brachten, hebben ze in die tijd nauw samengewerkt met de persoonlijk begeleiders op de woongroepen." Ze leerden hiermee met een ander perspectief te kijken; de werelden van wonen en dagbesteding kwamen hiermee dichter bij elkaar. "Als je echt samen op de werkvloer staat, heb je ook meer tijd om het daarover te hebben. Je ziet elkaar werken en kan elkaar bevragen. Dat heeft over en weer begrip voor elkaar opgeleverd."
Emotioneel (aan)raken
Hemmo vertelt dat ze elk jaar een eigen theatervoorstelling maken maar ook dat is dit jaar anders: "Mijn vak van theater maken gáát over aanraken, maar ja, dat is wat je nu juist voortdurend moet voorkomen." Tijdens de lockdown ontstond het idee om op afstand tóch creatief te ontmoeten en te verbinden. Met behulp van mobiele telefoons en tablets werd een video gemaakt waarin cliënten, personeelsleden en vrijwilligers in een handendans op elkaar reageren. "Hierdoor maakten zij contact met elkaar en leerden zij elkaar op een andere manier kennen." Ook de filmproductie getiteld Als ik opnieuw zou beginnen is in coronatijd opgenomen en net uitgebracht. Dit is een 'zwijgend portret' waarin mensen met Niet-Aangeboren Hersenletsel onder muzikale begeleiding overdenken 'hoe het zou kunnen zijn en wat het nu is'. "Wat nog overblijft, is dat je elkaar wel emotioneel kan aanraken, dat kan nog steeds op afstand.”
Hernieuwde dagbesteding
Het noodgedwongen anders benaderen van cliënten in coronatijd heeft tot nieuwe inzichten geleid. Hemmo hoopt dat hiermee verandering in gang wordt gezet om tot andere vormen van dagbesteding te komen. Hij benadrukt het belang om mensen vanuit hun eigen woonomgeving aan te laten sluiten bij buurtactiviteiten. Ook het één op één contact is erg waardevol gebleken. Susan: "De drempel is lager als je vanuit je eigen huis kunt aanhaken. Dus we kunnen daarmee mogelijk een groep bereiken die de drempel niet over durft." De inzichten worden meegenomen in de werkgroep 'Hernieuwde dagbesteding'. "Er waren al een aantal vraagstukken binnen de organisatie over hoe de dagbesteding georganiseerd is, corona heeft dat toch wel opnieuw met een vergrootglas aan ons opgedrongen. Daar moeten we wat mee."
Om dagbesteding in coronatijd toch te kunnen continueren, zoeken veel organisaties naar mogelijkheden voor aangepaste vormen. In lijn met de oplossingen in dit verhaal, meldt kennisinstituut Movisie dat zij twee typen oplossingen zien ontstaan; vervanging door individuele (activerende) begeleiding en activiteitenbegeleiders die worden toegevoegd aan de woonvormen [3]. Uit onderzoek van KPMG onder bestuurders en zorgmedewerkers uit de gehandicaptenzorg blijkt dat aanpassingen in vormen van dagbesteding veel positieve opbrengsten kent [4]. Zo kwam naar voren dat dagbesteding of werk op de woonlocatie beter aansluit bij sommige groepen cliënten dan dagbesteding of werken buitenshuis. Er is meer rust, minder overprikkeling en meer overzicht. Ook kunnen cliënten hun dagritme beter naar eigen wens vormgeven, bijvoorbeeld doordat zij niet meer afhankelijke zijn van vervoer. Conclusie: het meer individueel inrichten van dagbesteding sluit beter aan bij de wens van de individuele cliënt. Ook wordt hier gesignaleerd dat de dagbesteding en het wonen veel meer naar elkaar zijn toegegroeid. De noodzaak en behoefte om de positieve effecten van aangepaste dagbesteding te borgen worden breed gedeeld [4].
Onder voorbehoud van financiering
De individuele bezoeken zijn stopgezet zodra het weer toegestaan was om in kleinere groepen te werken. Simpelweg omdat dit financieel niet langer houdbaar was. Door gemeenten en zorgkantoren is het mogelijk gemaakt de inzet nu vergoed te krijgen, maar perspectief op financiering in de toekomst is er nog niet. "Het zou mooi zijn als er structureel alternatieven voor dagbesteding mogelijk blijven."
Met dank aan
Met dank aan:
Susan Keunen en Hemmo Drexhage van Ons Tweede Thuis
Bronnen:
- Factsheet dagbsteding Movisie, 2020.
- Coronacrisis: signalen dat veel dagbestedingslocaties zijn gesloten. En nu? Movisie, april 2020.
- Dagbesteding op afstand: nieuwe vormen en grote zorgen tijdens coronacrisis Movisie, april 2020.
- Samen naar een beter normaal. Geleerde lessen in COVID-19-tijd binnen de gehandicaptenzorg KPMG, juli 2020.
Het interview is afgenomen op 1 en 11 december 2020 (voor de tweede lockdown).