Toen de eerste signalen van de naderende coronapandemie het management en het personeel van RIBW Brabant bereikten was de vraag: hoe blijf je zelf als medewerker van een Regionale Instelling voor Beschermd Wonen gezond en hoe bescherm je je cliënten, waarvan een deel lijdt aan ernstige psychiatrische problemen en kampt met multiproblematiek? Kun je jezelf en elkaar eigenlijk wel goed genoeg beschermen?
Dit interview is afgenomen op 18 september 2020 (na de eerste lockdown), 21 december 2020 en 7 januari 2021 (beide tijdens de tweede lockdown) .
We spreken Marina Hesen (Raad van Bestuur) en Sanne van Zeeland (verantwoordelijk voor Beleid en Innovatie).
Beschermd wonen
RIBW Brabant begeleidt mensen met psychiatrische of psychische klachten in het leren omgaan met de uitdagingen van hun kwetsbaarheid, op het gebied van wonen, werken en leren, sociale contacten, financiën en gezondheid. Dat doen zij op veel manieren, denk aan een preventieve inloop binnen een wijkgebouw tot de 7 x 24 uur aanwezigheid binnen beschermd wonen.
Het gaat om mensen met onder andere autisme, Korsakov en psychotische stoornissen, waarbij in veel gevallen ook verslavingsproblematiek (alcohol, drugs) om de hoek komt kijken. Cliënten zijn divers van leeftijd (vanaf 16 jaar) en afkomstig uit negen verschillende gemeenten binnen de regio Hart van Brabant. Marina: “We begeleiden ongeveer 850 cliënten thuis, zodat het herstel in hun eigen vertrouwde omgeving plaatsvindt. Voor ongeveer 425 cliënten die (tijdelijk) niet zelfstandig kunnen wonen, bieden we begeleiding binnen beschermde woonvormen op een van onze RIBW-locaties.”
Nederland telt ongeveer 280.000 mensen met ernstige psychische aandoeningen. Het grootste deel van deze groep woont op zichzelf, met ambulante zorg. Een kleine groep woont in een instelling of beschermende woonvorm [1]. Volgens CBS cijfers waren er in 2019 37.465 mensen met een beschermd wonen arrangement vanuit de WMO (Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen).
De dienstverlening van de RIBW’s staat in het teken van herstel. Herstel is een individueel proces waarin mensen veerkracht ontwikkelen, leren omgaan met en het leven weer oppakken na ontwrichtende ervaringen. Het gaat om herstel van identiteit, zelfbeeld, zelfvertrouwen, sociale relaties en sociale rollen die als gevolg van psychische en/of verslavingsproblemen aangetast zijn en omvat meer dan de vermindering van ziekteverschijnselen.
In herstelprocessen staan de mogelijkheden en krachten van de mens centraal en hebben zij zelf de regie over hun eigen leven. Herstel is een uniek en persoonlijk proces, dat voor elk mens anders is. Aan herstel werken doen mensen zelf en ondersteuning van anderen (en van de zorg) moet aansluiten bij persoonlijke proces. Belangrijk voor die ondersteuning is dat de leefwereld, het levensverhaal, de wensen, behoeften, krachten en mogelijkheden van de mensen die werken aan hun herstel leidend zijn [2].
Met corona nog een uitdaging erbij
Dat corona de gemoederen aardig heeft bezig gehouden mag duidelijk zijn. Marina licht toe wat er allemaal bij kwam kijken: “Het werk is op zichzelf dagelijks al een flinke uitdaging maar nu kwamen we plots voor hele nieuwe vraagstukken te staan. Ook ethische vraagstukken, zoals wat te doen als iemand corona-achtige klachten heeft, zich niet houdt aan de richtlijnen en hiermee niet alleen zichzelf maar ook anderen in gevaar brengt. En wat als iemand met verslavingsproblematiek, die nog 'in actief gebruik' is, in quarantaine moet? Hoe ver moeten wij dan gaan in onze zorg om te voorkomen dat iemand zelf naar buiten gaat om aan alcohol of drugs te komen? Corona buiten de deur houden was en is voor ons een enorme puzzel."
Maatwerk als oplossing
Algemene oplossingen zijn helaas meestal niet het antwoord binnen deze context. Het gaat hier vooral om maatwerk, vult Sanne aan: “We hebben natuurlijk een protocol (zie hiernaast, klik op de afbeelding voor een vergroting en toelichting) voor als het misgaat, maar we wegen voor ieder individu af wat nodig is om de veiligheid van cliënten, medewerkers en samenleving te waarborgen. Bedenk daarbij dat er ook een psychisch en lichamelijk gevaar is indien cliënten ineens moeten stoppen met gebruik.”
Met name de diversiteit aan doelgroepen, de ernst en stapeling van de klachten en de intensieve begeleidingsmethoden maken het werk complex. Een deel van de cliënten dat wordt begeleid is vooral gebaat bij rust en structuur. Daarbij waren niet alleen cliënten maar ook de professionals vooral in het begin erg angstig om besmet te raken. Sanne: “Bij de eerste signalen dachten onze zorgprofessionals logischerwijs ook aan hun privésituatie. Zij wilden het risico op besmetting verminderen door meer vanuit huis te werken en op locatie een minimale bezetting te creëren. Vanuit het management is toen ingezet op het volgens de coronarichtlijnen continueren van de reguliere zorg en begeleiding met 'face-to-face' contact, al dan niet aangevuld met beeldbellen. Dat is goed gecommuniceerd naar iedereen en heeft effect gehad.”
Nabijheid waar het kan
Door het werken met wijkteams, waarin herstelcoaches en -ondersteuners actief zijn, maar ook ervaringsdeskundigen is er sowieso al sprake van veel nabijheid, er is een hechte band met de cliënten. Hulpvragen en noodsignalen kunnen daarom tijdig worden opgevangen. Marina: “De laatste jaren hebben we ons sterk gemaakt voor resultaatverantwoordelijke wijkteams. De leidinggevenden kwamen daardoor meer op afstand te staan. Door corona hebben we de leidinggevenden tijdelijk weer een rol gegeven dichter op de teams. Niet alleen bij cliënten maar ook bij de medewerkers was behoefte aan meer nabijheid."
Maatregelen
RIBW Brabant heeft volgens protocollen de meest dringende en noodzakelijke maatregelen getroffen. Denk aan:
- thuiswerken voor niet cliëntgebonden personeel en bevorderen van beeldbellen;
- hygiënemaatregelen treffen;
- aanpassingen aan de omgeving in de zin van looproutes en het afplakken van werkplekken zodat de 1,5 meter maatregel kan worden gehandhaafd;
- communicatie via intranet, blogs en filmpjes over wat de coronamaatregelen en deze pandemie zoal met de mensen doet.
“Mondkapjes waren tijdens de eerste lockdown nauwelijks voorradig en dus niet verplicht, maar werden wel gemist. Vooral voor het personeel gaf dit in die tijd een zeer onveilig gevoel”, zegt Marina, “zodra het kon hebben we dan ook een enorme lading besteld.”
Uit een onderzoek van de branchevereniging Valente (voor participatie, begeleiding en veilige opvang) naar de impact van de coronamaatregelen op cliënten en medewerkers van organisaties voor (vrouwen)opvang en beschermd wonen (Valente, 2020) blijkt dat meer mensen een beroep doen op opvang. De corona-aanpak heeft geleid tot zowel een uitbreiding van het aantal locaties (om 1,5 meter afstand te kunnen houden) als tot uitbreiding van het aantal plekken.
Tevens blijkt dat de coronamaatregelen binnen zorginstellingen zoals het RIBW niet altijd makkelijk te handhaven zijn. Op sommige woon- en opvanglocaties verblijven groepen van tientallen mensen. Zij vormen feitelijk één huishouden; ze gebruiken gezamenlijk de maaltijden, delen doucheruimtes en keukens en lopen in gangen die 1,5 meter afstand niet toelaten.
Terwijl sommige cliënten wegens onderliggende lichamelijke problematiek erg angstig zijn voor het virus en de maatregelen juist strikt opvolgen, blijken anderen lastig te motiveren voor en te overtuigen van de noodzaak van alle maatregelen zoals het afstand houden en de mondkapjes. De wijzigingen in de coronaregels het afgelopen jaar, het veranderen van spelregels voor groepsgrootte en de onduidelijkheid in bepaalde periodes over wel of geen recht op opvang zijn niet goed aan cliënten uit te leggen. Dit geeft soms aanleiding tot agressie (Valente, 2020).
Coronateam- en meldpunt
Ter bescherming en ondersteuning van de dagelijkse zorg, richtte RIBW Brabant een laagdrempelig coronameldpunt in, waar medewerkers online met vragen en klachten terecht kunnen. Ook is er een speciaal coronateam, bestaande uit 14 zorgverleners. Dit team heeft specifieke instructies gehad en heeft voldoende beschermingsmiddelen om bij een coronabesmetting te handelen of bij onderbezetting door ziekte in het team in te vallen.
Focus op dat wat wel kan
Vanaf het prille begin van de crisis was de vraag hoe de noodzakelijke zorg kon doorgaan voor de cliënten ‘begeleid en beschermd wonen’. Dat ze erin zijn geslaagd dit voor elkaar te krijgen is iets waar zowel Marina als Sanne trots op zijn. Sanne: "Cliënten die graag wilden beeldbellen, maar zelf geen tablet hadden, hebben we een IPad uitgeleend en een training gegeven. Op deze manier kon de hulpverlening online doorgaan. Zo was er een man met een dwang-stoornis/fobie, die maakte nooit schoon. Met hulp van videobellen is hij met zijn hulpverlener door het huis gaan lopen en toch zijn huis gaan schoonmaken. Kortom: we focussen op wat wel kan."
Ook door gesprekken tijdens een wandeling op 1,5 meter, door samen buiten te sporten en veel spelletjes te doen, konden veel van de contacten voor deze kwetsbare doelgroepen doorgaan: “We zijn trots dat de 24 uurs bereikbaarheid niet in gevaar is geweest.” Leuk te vermelden is dat RIBW ook een kennisquiz heeft georganiseerd waar veel cliënten aan hebben meegedaan.
Uit dit filmpje, dat het Brabants Dagblad tijdens de eerste lockdown van een cliënt maakte, wordt duidelijk hoe belangrijk het buiten sporten voor de mensen was. Niet alleen voor de conditie maar ook voor het tegengaan van stress en eenzaamheid die veel mensen in coronatijd ervaren.
Uit een onderzoek van het Trimbos Instituut [3] onder een panel van mensen met langdurige en ernstige psychische klachten naar de impact van de coronacrisis (2020), blijkt dat "vier op de tien mensen sinds de coronacrisis een toename van psychische klachten ervaren. Juist degenen die zich vorig jaar al minder goed voelden, gaan sinds de coronacrisis achteruit".
Ander onderzoek van het Trimbos Instituut [4] laat zien dat "het verlies van structuur en contact met anderen bij mensen met psychische kwetsbaarheid bij sommigen leidt tot hopeloosheid en somberheid". Toch blijkt de coronacrisis niet voor iedereen (alleen) negatieve gevolgen te hebben. Een deel (13%) van de panelleden ervaart zelfs minder psychische klachten en meer dan de helft (58%) van de panelleden heeft (ook) positieve kanten aan de coronacrisis ervaren, zoals meer rust, minder prikkels en (sociale) stress [5].
Tegelijkertijd signaleren de onderzoekers dat er ook veel veerkracht is bij bewoners, vooral daar waar cliënten en begeleiders goed met elkaar afstemmen wat er wel mogelijk is ondanks de coronamaatregelen. Als er alternatieven worden gevonden voor het contact en de ondersteuning, lukt het veel mensen goed om het hoofd boven water te houden. Zij hervinden structuur en winnen daarmee soms ook aan kracht.
Onderzoek van het Trimbos Instituut (2020) [6] onder zorgprofessionals binnen de psychische hulpverlening wijst uit dat de impact van de coronacrisis op het welzijn van deze doelgroep zich met name uit in slaapproblemen en een stevige achteruitgang van de mentale gezondheid. Deze problemen worden vooral veroorzaakt door een verstoorde werk-privé balans.
Quarantaine afspraken
Een aantal cliënten woont in een groepswoning met gedeelde voorzieningen. Het in quarantaine houden van cliënten met klachten is daar ondoenlijk. Voor cliënten in dit soort woonvormen met coronaklachten of een positieve testuitslag is een specifieke opvanglocatie binnen de gemeente Tilburg beschikbaar gesteld. Daar heeft RIBW Brabant gelukkig tot nu toe nog geen gebruik van hoeven maken. Uiteraard heeft een besmetting van een cliënt, collega of in de privésituatie van een client of medewerker meteen ook gevolgen voor de bezetting. “Hier zit meteen het probleem”, zegt Marina, “want we hebben in toenemende mate last van meer ziekmeldingen en mensen die genoodzaakt zijn in quarantaine te gaan. Het kost ons dus moeite om het rooster rond te krijgen. Gelukkig gaat het testen inmiddels een stuk sneller.”
De wereld draait door
Het management van de RIBW heeft tal van maatregelen genomen die ondersteunend zijn aan het coronabeleid van de Rijksoverheid. Zo is aan het begin voor medewerkers met kinderen die niet naar school of de opvang konden, tijdelijk een kinderopvang opgericht. Het Kiemuur (wekelijkse bijeenkomst in de wijk) met een inloopfunctie is als digitaal platform doorgegaan. En Restaurant Waanzinnig, dat draait voor en door cliënten en moest sluiten, schakelde over op afhaalmaaltijd-boxen. De cliënten konden zo blijven werken en hun structuur behouden.
Er veranderde veel voor patiënten op het gebied van dagbesteding (o.a. in RIBW’s). Uit eerder genoemd onderzoek van het Trimbos Instituut [1] bleek dat ‘het gevoel voldoende structuur te ervaren' bij patiënten daalde van 74% voor de coronacrisis naar 44% sinds de coronacrisis. Verder zijn de veranderingen rondom hulpverlening groot: er is sprake van minder 'face to face'-contact en meer telefonisch contact.
Hoewel de mate van tevredenheid over de vorm van contact daalde van 85% vóór de coronacrisis naar 55% tijdens de coronacrisis, bleef de gemiddelde waardering voor de zorg en ondersteuning gelijk ten opzichte van een jaar geleden. Uit het onderzoek: "Het meest tevreden zijn degenen die 'face to face'-contact hebben met professionals tijdens de coronacrisis."
Hieruit blijkt dat het van groot belang is dat bewoners zelf kunnen aangeven wat voor hen belangrijk is in de ondersteuning. De onderzoekers adviseren professionals om te leren van de coronaperiode door evaluatiegesprekken met de bewoners te voeren over hoe zij de coronaperiode(s) hebben beleefd en welke lessen daaruit te leren zijn voor de inrichting van de toekomstige begeleiding.
Wat maakt nu het verschil?
Het is volgens Marina niet één maatregel die bepalend is geweest voor het feit dat er tot nu toe weinig besmettingen zijn geweest: “Het is juist alles bij elkaar en het feit dat interventies op elkaar inwerken wat goed heeft gewerkt. En de herhaalde communicatie natuurlijk!”
Tot slot refereert Sanne nog even aan een bijzonder bijeffect van corona: "Medewerkers hebben nu meer begrip voor het fenomeen eenzaamheid van cliënten. Ze weten nu wat het is als de muren op je af komen en je daardoor negatieve gedachten krijgt."
Met dank aan
Met dank aan:
Marina Hesen, Sanne van Zeeland en Neeltje van den Hoogen (marketing & communicatie) van RIBW Brabant
Bronnen:
- Boumans, J., Michon, H., Hulsbosch. L., Knispel, A. & De Lange, A. (2018). Achterblijvende arbeidsparticipatie onder mensen met psychische problemen. Perspectieven van panelleden en re-integratieprofessionals
- GGZ (geestelijke gezondheidszorg) Standaarden (2020). Herstelondersteuning - generieke module
- De Lange, A., Hulsbosch, L., Knispel, A. & Kroon, H. (2020). Impact van de coronacrisis op mensen met ernstige psychische aandoeningen. Panel Psychisch Gezien
- Lempens, A., Knispel, A., De Lange, A., Van Bakel, M., Hulsbosch, L. & Kroon, H. (2020). Impact van social distancing op mensen met een psychische kwetsbaarheid
- Lempens, A., Knispel, A., De Lange, A., Van Bakel, M., Hulsbosch, L. & Kroon, H. (2020). ‘Voor mij is contact zuurstof. Het voelt nu wat zuurstofarm’. Impact van sociale isolatie op mensen met ernstige psychische aandoeningen
- Van Bon-Martens, M., Van Doesum, T., Leone, S., De Beurs, D., Kroon, H. & Shields-Zeeman, L. (2020). Impact van de coronacrisis op het werk en welzijn van professionals voor psychische hulp
Het interview is afgenomen op 18 september 2020 (na de eerste lockdown), 21 december 2020 en 7 januari 2021 (beide tijdens de tweede lockdown) .