We hebben gesproken met Veilig Thuis Utrecht-medewerker Annechien Witteveen en medewerker SAVE Jeugdbescherming Ronald Bleeker; allebei werkzaam bij de overkoepelende organisatie Samen Veilig Midden-Nederland.

Cliënten en jezelf beschermen

Vanaf de eerste lockdown in maart 2020 werkte iedereen bij Samen Veilig Midden-Nederland thuis en ging vrijwel alles digitaal en telefonisch. "De angst zat er goed in", vertelt Ronald. "We vroegen ons af hoe we met corona om moesten gaan. We wilden voorkomen dat we ongewild cliënten zouden besmetten of zelf besmet zouden raken." Als medewerker SAVE Jeugdbescherming gaat hij regelmatig op pad om gezinnen te bezoeken waar sprake is van uiteenlopende problematiek. Zo kan hij een beoordeling maken van de veiligheid van de kinderen.

Samen met het gezin, hulpverleners en andere betrokkenen stelt hij voorwaarden op die een veilige opgroeisituatie voor jeugdigen moeten garanderen én bekijkt hij wat er nodig is aan ondersteuning zodat het ook lukt om aan deze voorwaarden te voldoen. Maar door corona ontstond er van de één op de andere dag twijfel over het afleggen van fysieke huisbezoeken en of dit nog wel op een veilige manier mogelijk was.

"Al snel werd duidelijk dat er beleid vanuit de organisatie moest komen om te helpen bij deze afweging", vertelt Annechien. Zij werkt bij de afdeling Veilig Thuis Utrecht, waar meldingen binnenkomen over zorgelijke thuissituaties van kinderen en volwassenen. Annechien staat de melder te woord, vormt zich een beeld van de actuele veiligheid van de direct betrokkenen en neemt samen met collega’s een besluit over het vervolg. "Bij de eerste lockdown is er een intern crisisteam opgezet, die wekelijks updates gaf over de impact van de maatregelen op onze werkzaamheden."  

De afweging tussen een fysiek of digitaal huisbezoek was ingewikkeld; verschillende 'dimensies' van veiligheid speelden namelijk een rol. Als een fysiek huisbezoek omwille van de veiligheid van de thuissituatie van een kind gewenst was, moest er ook rekening worden gehouden met de gezondheid van de gezinsleden én die van de medewerker zelf. "Er was altijd ruimte voor een eigen inschatting ten opzichte van de veiligheid met betrekking tot corona", vertelt Annechien. "Collega’s gingen hier verschillend mee om. Vaak had dit voor een groot gedeelte te maken met de aard van hun werkzaamheden. Bij de crisisdienst moest er soms echt worden doorgepakt en konden de maatregelen niet altijd superstrikt worden opgevolgd. Als mijn collega’s op crisishuisbezoek gingen en zij vonden een huilende verwaarloosde baby in een box, dan tilde een collega zo’n kindje natuurlijk gewoon op om het te troosten."

Veiligheid inschatten op afstand

Bij de gezinnen waarmee digitaal gesprekken werden gevoerd over de thuissituatie, was tijdens de lockdowns het vinden van een goede verbinding letterlijk en figuurlijk de grootste uitdaging. "Naast het feit dat technische problemen extra vervelend zijn bij een emotioneel beladen gesprek, is juist de non-verbale communicatie tijdens de gesprekken erg belangrijk voor goed contact en een wederzijdse openheid over de gang van zaken", benadrukt Ronald. "Je kunt dan een betere inschatting maken van de (on)veiligheid van een thuis- of opvoedingssituatie."

"Uiteindelijk gaat het er in ons vak om wat je opbouwt met mensen; door corona is dat nog veel duidelijker geworden." Ronald geeft als voorbeeld een gezin met ernstige problematiek bij de puberzoon, maar ook een grote angst en weerstand ten opzichte van betrokkenheid van SAVE Jeugdbescherming. "Ik heb er toen voor gekozen ouders niet te belasten met het 'aanmeldprotocol-op-afstand', maar ben samen met iemand van het lokale team bij hen thuis op bezoek gegaan om de zorgen van de ouders aan te horen en antwoord te geven op hun vragen." Met resultaat, want uiteindelijk hebben de betreffende ouders toch hulp geaccepteerd. "Digitaal had ik dat niet voor elkaar gekregen."

Niet een vak om vanuit huis uit te voeren

Samen Veilig Midden-Nederland

"Ons vak is niet een vak om vanuit huis uit te voeren", vertelt Annechien. "Je moet collega’s kunnen zien en horen en je moet met elkaar kunnen sparren." Samen op kantoor werken geeft de mogelijkheid dat collega’s met elkaars (telefoon)gesprekken mee kunnen luisteren en elkaar tijdens een moeilijk gesprek kunnen coachen. "Binnen complexe casussen moet je lastige afwegingen maken, advies geven of juist géén advies geven en de vraag achter de vraag ontdekken. Ik noem dat altijd 'de ander tevoorschijn luisteren'. Dat lukt beter als je die gebundelde ervaring van je collega’s kunt inzetten, doordat ze op de hoogte zijn van je casussen en zij hier met je op kunnen reflecteren. Maar met thuiswerken weet je niet precies waar iedereen mee bezig is en hoe vaak collega’s elkaar digitaal opzoeken. Die blinde vlek voelt niet prettig."

"Eigenlijk zijn wij door corona zelf ook kwetsbaar geworden", merkt Annechien op. "Een fysieke scheiding tussen werk en privé helpt om afstand te nemen van de heftige problematiek die je soms tegenkomt. Het beschermlaagje dat je nodig hebt voor dit werk brokkelde af door het vele thuiswerken." Empathie en compassie – belangrijke ingrediënten in cliëntcontact – waren ook hier de sleutelbegrippen om een weg te vinden in de nieuwe situatie. "We moeten elkaar helpen om niet lamgeslagen te raken door angst, maar het te hebben over wat wel en niet lukt", benadrukt Ronald. "De één kan nu eenmaal makkelijker meebewegen met een situatie dan de ander."

Specifieke coronaproblematiek

Bij Veilig Thuis Utrecht is er vrijwel direct begonnen met het registreren van 'typische coronameldingen'. Bijvoorbeeld signalen van buurtbewoners dat kinderen uren op balkons of in tuinen werden gezet, waarbij de deur op slot werd gedraaid omdat ouders rustig moesten werken. "Iedereen zat op elkaars lip, waardoor bestaande spanningen binnen gezinnen extra werden uitvergroot", vertelt Annechien. "Maar er was ook opeens een enorme sociale controle in heel Nederland."

Kenniscentrum Kind en Scheiding

Daarnaast kwam het ook voor dat er op een niet-constructieve manier 'gebruik werd gemaakt' van corona. "Er zijn heel wat processen rondom omgangsregelingen door gescheiden ouders doorkruist. Met een verhaal dat ze zich wat snotterig voelen maar zich pas over een paar dagen kunnen laten testen, om afspraken niet te hoeven nakomen", noemt Ronald als voorbeeld. "Niet per definitie met een verkeerde intentie; sommigen waren extreem voorzichtig vanwege een kwetsbare gezondheid." Voor wat betreft vechtscheidingsproblematiek gaf beeldbellen soms ook juist de afstand die ouders nodig hadden om tot afspraken over hun kinderen te kunnen komen. "Met de 'mute-knop' als handig instrument als de emoties toch hoog opliepen."

Een ander gevolg van de coronamaatregelen was dat de problematiek binnen kwetsbare gezinnen sneller ingewikkeld werd. Niet zelden leidde dit tot een crisissituatie waarbij een jeugdige voor kortere of langere tijd omwille van de veiligheid niet thuis kon verblijven. "De crisisnoodbedden in de regio Utrecht waren dagelijks volledig bezet," verzucht Ronald. "Nu staat er al langere tijd veel druk op de jeugdzorg en is er een tekort aan plekken voor jeugdigen in het algemeen, maar corona heeft die druk wel verzwaard. Dit betekende dat we soms een risicovollere situatie moesten accepteren dan we normaal gesproken zouden doen. Daarbij probeerden we met afspraken en controlemomenten zoveel mogelijk de veiligheid te borgen. Het is ook voorgekomen dat we, toen nergens anders een plek beschikbaar was, financiering voor opvang in een hotel hebben geregeld."

De veiligheid borgen in meerdere opzichten

Als er sprake is van 'face-to-face' contact met cliënten, wordt er vooraf met hen besproken over hoe er vorm wordt gegeven aan de maatregelen. Ronald: "Het is belangrijk om van cliënten te horen hoe zij een veilige en goede samenwerking voor zich zien. Interessant is dat zo’n gesprek met cliënten over de maatregelen over méér gaat dan alleen corona; in feite vraag je heel expliciet aan elkaar hoe je met elkaar wilt omgaan en wat je daarin belangrijk vindt. Dat zijn natuurlijk centrale thema’s in ons vak."

Soms is het nodig om via de juridische weg de veiligheid te borgen, als er ernstige zorgen zijn over de veiligheid van een kind in zijn of haar thuissituatie en vrijwillige hulpverlening onvoldoende verbetering geeft. Bij de rechtbank vonden tijdens de lockdown de zittingen allemaal digitaal plaats. "Het is natuurlijk toch wel gek om een kinderrechter op z'n eigen zolderkamertje in toga te zien", grinnikt Ronald. "Tijdens de zitting zelf is er een strak gespreksbeleid over wie wat wanneer mag zeggen. Maar mensen raken toch vaak geëmotioneerd en er wordt al snel door elkaar heen gepraat – digitaal is het gesprek dan niet meer te volgen. Uiteindelijk is zo’n zitting, waarbij de kinderrechter oordeelt over de omgang of woonsituatie, een beladen en zwaarwegend beslismoment voor ouders en jeugdigen zelf. Het is lastiger om je erkenning en empathie voor dit feit virtueel over te brengen, dan als je met elkaar in een ruimte zit."

Corona als professionele uitdaging

"Corona is een drama, maar ook een professionele uitdaging", merkt Ronald op. "Door de crisis ga je anders denken en je bewandelt nieuwe wegen om dingen voor elkaar te krijgen." Annechien vult aan dat zij en haar collega’s nieuwe manieren hebben gevonden om elkaar op afstand met expertise aan te vullen tijdens cliëntgesprekken: "'Bel me maar in' is een veelgebruikte term geworden, als je vraagt aan een collega om tijdens een gesprek aan te sluiten."

In het afgelopen anderhalf jaar is er veel geleerd. Ronald: "Bij de tweede lockdown konden we gebruikmaken van gebaande paden. We waren niet in dezelfde mate uit het veld geslagen als bij de eerste keer." Maar niet alles kon op eigen kracht georganiseerd worden. "Mensen in de jeugdzorg hebben een cruciaal beroep, met vaak toch onvermijdelijk direct cliëntcontact. Helaas kregen wij maar moeilijk voorrang bij de coronateststraten in de eerste periode van de pandemie. We hoeven echt niet dezelfde faciliteiten als de mensen in de medische wereld, maar dat wij risicovol werk doen moet duidelijk zijn. De risico’s moeten zo klein mogelijk worden gemaakt."

Annechien benadrukt dat, in het geval er ooit weer strengere maatregelen nodig zijn, het van cruciaal belang is dat de scholen en de kinderopvang open blijven. "Voor sommige kinderen is school of opvang de enige veilige plek (zie ook de voorbeelden Praktijkschool, Basisonderwijs en Op straat is het soms veiliger dan thuis). We moeten met elkaar een beter gesprek voeren over de afweging tussen de kwaliteit van leven en risico’s voor de fysieke gezondheid. Ik denk dat we daar in de toekomst andere keuzes in moeten maken, in het belang van kwetsbare kinderen en jongeren."