Afgelopen jaar waren culturele instellingen vaker dicht dan open. In de week dat de gesprekken plaats vonden met Christi Klinkert (conservator) van het Stedelijk Museum Alkmaar en Maurice Seleky (hoofd communicatie en marketing) van het Amsterdam Museum is net bekend geworden dat versoepelingen in het verschiet liggen, maar dat die vlieger nog niet opgaat voor het gros van de culturele sector.
De interviews zijn afgenomen in mei 2021.
Relevant blijven
Het blijft lastig, die voortdurende onzekerheid. "Vanuit het Amsterdam Museum proberen we de verwachtingen te managen door 'dynamiek by default' te aanvaarden", aldus Maurice. Oftewel te accepteren dat altijd alles kan veranderen. De eerste sluiting kwam als een harde klap. Formeel was hij nog niet eens begonnen met zijn nieuwe baan. In plaats van een welverdiende vakantie ter voorbereiding op de nieuwe uitdaging bij Amsterdam Museum, was het alle zeilen bijzetten en noodzakelijk om inventief te zijn.
Om als gesloten museum relevant te blijven en te voldoen aan de museale kerntaken, werd in allerijl gezocht naar manieren om in contact te blijven met hun bezoekers. In een paar weken tijd werd de digitale tentoonstelling Corona in de Stad opgetuigd; een passend antwoord vanuit het Amsterdam Museum op de coronacrisis. Tegelijkertijd werd er achter de schermen gewerkt aan de optimalisatie van de digitale infrastructuur.
De cultuursector is hard geraakt door corona, zo blijkt uit onderzoek [1]. Vanaf juni 2020 mochten culturele instellingen (waaronder bioscopen en theaters) weer meer bezoekers tegelijkertijd ontvangen, maar nog steeds in beperkte aantallen. Er werd soms gewerkt met tijdsloten. Ook de landelijk beperkte reisbewegingen troffen de musea. Van 15 december 2020 tot en met 31 mei 2021 werden de musea voor de derde keer in een jaar tijd verplicht de deuren te sluiten.
In 2019 vonden er ruim 30 miljoen museumbezoeken plaats. In 2020 waren dat er nog geen 6 miljoen. Het intermezzo van de zomeropenstelling 2020 wist het verlies slechts gedeeltelijk te beperken [1].
Als gevolg van de contactbeperkende maatregelen steeg het aantal WW-uitkeringen in Nederland vooral binnen de cultuursector [2]. Waar 2019 het jaar van de groei was voor musea (CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek), 2019) heeft begin 2021 10% van de musea vaste medewerkers ontslagen en verlengde 30% van de musea tijdelijke contracten niet. Met name voor de ruim 50.000 zelfstandigen werkzaam in de culturele sector, bracht de crisis veel onzekerheid met zich mee [1].
We laten ons niet gek maken
En daar bleef het niet bij, want ook medewerkers, partners en andere betrokkenen moesten worden geïnformeerd, thuiswerken werd georganiseerd en protocollen werden voorbereid voor een heropening - ook al tastte men in het duister wanneer die plaats zou vinden. Intern werd er steevast na een persconferentie gecommuniceerd met alle medewerkers: een vertaalslag van wat de landelijke maatregelen zouden betekenen voor het Amsterdam Museum. Er was goed nagedacht over de toon: 'we weten niet wat de toekomst brengt, maar let’s stay cool, calm & collected'. Oftewel: we laten ons niet gek maken, want daar schieten we niks mee op.
Om mentale weerbaarheid in te bouwen kregen alle medewerkers cursussen 'mindfit' aangeboden. Ook werd er onderzoek gedaan naar hun welzijn. Een aantal noodzakelijke onderhoudswerkzaamheden werd naar voren gehaald. En er werd druk geschakeld met de overheid en gemeente om de boel financieel draaiende te houden. Tevens werd de grootschalige renovatie van het Amsterdam Museum vanaf 2022 voorbereid. Kortom, er bleek genoeg te doen. Waarbij binnen alle beperkingen vooral werd gekeken naar wat er nog wél mogelijk was.
Een operatie van militaire omvang
Dat is ook hoe Stedelijk Museum Alkmaar er in stond. Dit, zo voelden ze aan, was niet iets wat snel over zou waaien. Dus werden er voorbereidingen getroffen voor de langere termijn. Er werd verlenging aangevraagd van lopende bruiklenen en - nadat hun tentoonstellingsprogramma ingrijpend werd herordend - uitstel van reeds toegezegde (toekomstige) bruiklenen; een hele administratieve operatie waarbij iedere partner formeel toestemming moest verlenen. En andersom ook, voor bruiklenen richting andere musea. Omdat iedere instelling in hetzelfde schuitje zat was er over en weer begrip. Met passen en meten hoefde er niets te worden geschrapt, alleen tot nader order uitgesteld.
Om de tijd efficiënt te benutten besloot Stedelijk Museum Alkmaar ook tot een herinrichting van zijn depot. Een grote klus die toch moest gebeuren, maar waar ze nooit aan toe kwamen. Suppoosten en stagiaires werden gevraagd om, op veilige afstand, een bijdrage te leveren aan onder andere de opschoning van het archief. "Leuk om daar met een groep aan te werken, dat gaf ons veel energie", zo ervaarde Christi.
Hoera weer open!
En toen was er die zomer van 2020, waarin de deuren weer open mochten. Beide musea waren er meer dan klaar voor. Stedelijk Museum Alkmaar had niet alleen een gloednieuw reserveringssysteem paraat, maar had ook gewerkt aan een creatieve oplossing om de maatregelen te communiceren richting het publiek. In samenwerking met Circus Engelbregt, een kunstenaarscollectief uit de buurt, was door het hele museum met kleuren, geluiden en teksten een 'wellness'-situatie gecreëerd. Een schot in de roos, aldus de bezoekers die zich met een glimlach verwonderden en zich graag lieten verrassen.
Hoewel Christi en haar collega’s hadden verwacht dat er nog enige schroom zou zijn bij de vaste bezoekers, veelal 60-plussers, stonden ze meteen weer te trappelen. De opluchting was dan ook groot, bij zowel publiek als museum.
Op de digitale tour
Diezelfde opluchting verdween snel toen de tweede lockdown werd aangekondigd. Amsterdam Museum had het weekend voorafgaand net de opening achter de rug van de eerste editie van 'Refresh Amsterdam', een tweejaarlijkse manifestatie rondom Amsterdamse stadscultuur in samenwerking met zeven culturele instellingen en tientallen kunstenaars. Razendsnel werd de focus verlegd naar het al ontwikkelde online platform inclusief een serie van 25 video-interviews met de kunstenaars. Ook kwam er een gedigitaliseerd symposium om het publiek toch een programma aan te kunnen bieden, live uitgezonden vanuit evenementenlocatie Felix Meritis.
Deze digitale stappen zijn tijdens de huidige sluiting (sinds half december 2020) verder uitgebouwd. Inmiddels heeft het Amsterdam Museum in de eigen historische gewelven een vaste multimedia-studio ingericht, om zelf tv (televisie)-programma’s te kunnen maken en structureel het publiek te blijven bereiken: AM Stories, tevens de basis voor een serie podcasts. De doelstelling voor 'Corona in de Stad' was 100.000 unieke bezoekers, wat vorig jaar al is gehaald. Het Amsterdam Museum heeft zich in één jaar tijd ontwikkeld naar digital storytelling centrum. Een draai van 180 graden ten opzichte van 'vroeger', wat tegelijk ver weg en nog helemaal niet zo lang geleden lijkt.
Het afgelopen jaar ontpopte corona zich als katalysator van een digitale transformatie binnen de culturele sector. Dezelfde ontwikkeling zag je ook in andere sectoren, zoals in het onderwijs en de gezondheidszorg [3]. De pandemie drukte een flinke stempel op de digitale strategieontwikkeling van musea.
In opdracht van het ministerie van OCW (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap) sprak het kennisinstituut cultuur & digitale transformatie DEN met verschillende professionals uit de culturele sector over de impact van de maatregelen op digitalisering.
De inzet van digitale middelen bracht een groot voordeel: het bereik van een breder publiek wat normaal gesproken niet zo makkelijk de weg weet te vinden naar een museum. Toch worden veel mensen niet bereikt, namelijk die mensen die een beperkte toegang hebben tot of weinig vertrouwd zijn met digitale middelen. In dit geval zijn dit onder andere 60-plussers, normaal gezien de grote bezoekersgroep. Het digitale platform van het kennisinstituut DEN biedt tal van tips en aanbevelingen aan culturele instellingen over hoe in de toekomst in te spelen op de publiekservaring van cultuur en hoe publiek digitaal het beste betrokken kan worden.
Het museum komt naar je toe
Stedelijk Museum Alkmaar heeft normaliter een belangrijke maatschappelijke functie voor scholen in de regio. Er komen voortdurend klassen op bezoek. Het gemis wordt gevoeld aan beide kanten. Al best lang ook, want toen de scholen weer open mochten waren de musea op slot. Dat was het moment dat binnen de afdeling Educatie het idee 'Stedelijk Museum Alkmaar On Tour' werd geboren, 'want als zij niet naar ons toe kunnen, waarom gaan wij dan niet naar hen?' Een voorstel dat intern positief werd ontvangen en verder werd vormgegeven door Christi samen met haar collega’s van Educatie en Marketing.
Omdat scholieren vaak naar het museum komen voor het verhaal van de Tachtigjarige Oorlog en de rol van Alkmaar daarin, werd besloten om het 'Beleg van Alkmaar' als uitgangspunt te nemen. De geschiedenis zou in de klas worden getoond aan de hand van vier historische, enigszins handzame en niet al te kwetsbare voorwerpen uit de eigen collectie: een kogel, een enorm zwaard, een klein schilderij en een prent, allemaal uit de 16e of 17e eeuw. Behalve het zwaard (een hele goede reproductie) allemaal originelen, juist om de kinderen te laten zien: 'deze collectie is heel kostbaar, maar jullie zijn het waard om die buiten het museum te tonen'.
We besloten het gewoon maar te doen
Christi vertelt: "Dit idee is vrij autonoom en snel ontwikkeld. We hadden het heel ingewikkeld kunnen maken, maar in plaats daarvan besloten we het gewoon maar te doen. Zo belangrijk vonden we het. En dat willen we graag overbrengen aan de scholieren." Dus werd er intern gevraagd wie mee op pad wilde, met alle ruimte en respect voor de keuze van de medewerkers. "Want in alle eerlijkheid bracht het wel een risico met zich mee, om je iedere week tussen pakweg 30 zevende- en achtstegroepers te begeven en anderhalve meter afstand niet altijd kon worden gegarandeerd."
Weloverwogen risico’s
Christi maakte een weloverwogen besluit, samen met twee collega’s. Nadat de scholen meteen unaniem zeer enthousiast reageerden - en na een persoonlijk hartstochtelijk pleidooi van Christi, ook richting de verzekeringsmaatschappij - werden de voorwerpen ingepakt en in de achterbak van haar auto gelegd. Zonder mondkapje, maar met handschoenen vanwege de kwetsbare artefacten, staat ze iedere maandag voor een andere klas. Waarna ze overigens steeds een thuistest doet, om er zeker van te zijn dat ze anderen niet kan besmetten. Een risico? Zeker. Maar het is het waard vindt Christi: "Want kinderen leren door te doen. Bovendien gun ik het ze zo dat ze weer eens iets anders mee maken in deze tijd, heel belangrijk voor hun welzijn." En dat blijkt, want de reacties van zowel kinderen als leerkrachten en scholen zijn onverdeeld positief. De hele serie gastlessen is dan ook tot het einde volgeboekt.
In Europa is één van de belangrijkste redenen voor de daling in museumbezoeken het wegvallen van de samenwerking met onderwijsinstellingen. Voor wat betreft de maatschappelijke rol van musea met betrekking tot cultuureducatie (voor de pandemie): 94% van de Nederlandse musea ontvangt basisscholen en biedt educatieve programma’s aan in het basisonderwijs (91%) en in het voortgezet onderwijs (78%) [4].
Voor musea is educatie dan ook een speerpunt. Bijbehorende onderwijsdoelstellingen zijn: het bewustmaken van maatschappelijke vraagstukken en hulp bij de identiteitsvorming en interesses van kinderen. Musea spelen een rol in het vergroten van de betrokkenheid met kunst en cultuur van kinderen en diens ouders [5]. Tijdens de pandemie werden tal van alternatieve activiteiten binnen cultuuronderwijs ontwikkeld. Van educatieve podcast tot aan online teken- en schildertutorials.
De creatieve sector kent een groot economisch belang. In 2019 bedroeg het economisch belang van de culturele en creatieve sector tezamen 25,5 miljard euro, maar liefst 3,7 procent van het BBP (Bruto Binnenlands Product). In 2019 zijn er ruim 155.000 mensen werkzaam in de culturele en creatieve sector (CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek), 2020). Door de contactbeperkende maatregelen is het qua werkgelegenheid één van de zwaarst getroffen sectoren (UWV (Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen), 2020).
Een kritische blik op de toekomst
De manier waarop beide instellingen ontzettend hard zijn blijven werken, en actief en optimistisch zijn omgegaan met alle beperkingen heeft hen veel gebracht. Het grote gevoel van saamhorigheid, zowel in de hele sector als intern bij alle medewerkers, zorgt voor gepaste trots. Maar inmiddels begint de situatie te wringen en dit leidt ook tot kritische reflecties. Christi: "Die succesvolle gastles had ik echt veel veiliger kunnen organiseren in kleine groepjes in het museum, dan zo voor een volle klas." En Maurice laat weten dat de sfeer van begrip van pakweg een jaar geleden inmiddels is omgeslagen. Musea hebben in de periode tussen de lockdowns in aangetoond dat ze veilig open kunnen. De teleurstelling is dan ook groot dat ze tijdens de tweede ronde versoepelingen nog niet open mochten. Om hier uiting aan te geven lieten musea zich horen in petities, brandbrieven en kranten, met name gericht aan landelijke en lokale bestuurders.
Maar het heeft ons ook veel gebracht
"Het afgelopen jaar is er veel geëxperimenteerd bij het Amsterdam Museum en is er ontzettend veel kennis opgedaan", aldus Maurice. Als ze weer open mogen zal de digitale component dan ook zeker worden doorgezet, zij het in een iets minder moordend tempo en met meer balans tussen fysiek, digitaal en hybride. 'Jullie lijken wel actiever dan ooit', krijgt het Amsterdam Museum te horen. Maurice krijgt zelfs tijdens het interview het bericht dat hij is genomineerd voor 'Cultuurmarketeer van het jaar'. Ook het initiatief van Stedelijk Museum Alkmaar wordt breed uitgemeten in de lokale, maar ook landelijke pers. Daarnaast realiseren beiden zich dat ze het, in tegenstelling tot anderen in de culturele sector, allemaal redelijk hebben gered. Met dank aan de financiële steun van overheid, gemeente en andere begunstigers.
Vanuit het ministerie van OCW (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap) is er cultuurspecifieke noodsteun toegekend aan vele musea zoals de NOW-regeling, ondersteuning voor zzp’ers, belastingmaatregelen en de TOGS COVID-19. Er wordt huur van rijksgesubsidieerde musea opgeschort en zijn er coulancemaatregelen voor de uitbetaling van subsidies (CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek), 2020).
Helaas heeft corona nog steeds grote financiële impact op de cultuursector. Bezoekersaantallen daalde tot een dieptepunt, ook bleven inkomstenbronnen via horeca, winkels en zalenverhuur uit. Er heerste onbegrip onder kunstenaars over het verschil in beleid tussen de verschillende sectoren. Onder andere was er protest over het feit dat sekswerkers wel aan de slag mochten en de musea dicht moesten blijven [6].
Veel musea zijn afhankelijk van twee financieringsstromen: eigen inkomsten en subsidies. Nemo bijvoorbeeld haalt voor bijna 80% zijn inkomsten uit bezoekers. De particuliere musea ontvangen alleen inkomsten via een persoon of het bedrijf zelf. Particuliere en deels gesubsidieerde musea mogen geen (volledig) beroep doen op de steunmaatregelen van de overheid. Sommige regionale musea hadden het moeilijk tijdens de zomeropenstelling, hun voornaamste doelgroep – senioren – bleef weg uit angst voor besmetting [7].
Met dank aan
Met dank aan:
Christi Klinkert en Maurice Seleky
Bronnen:
- Kwaak, T., Cheikh, N., Schippers, G., Snel, D., Tammens, E. & Verhoeven, W. (2020) CPB scenario’s economische gevolgen coronacrisis voor sectoren, grootteklassen en regio’s
- Hooftman, W., Oude Hengel, H., Wiezer, N., Bouwens, L., Zoomer, T. & De Voorme, E. De impact van de Covid-19 crisis op werknemers: stand van zaken in 2020
- Visser, M. (2020). Zo gaat de nieuwe manier van zorg verlenen eruit zien: in het Gooi zijn ze al ver Trouw
- Museumvereniging (2020). Trends in de museum sector: Museum cijfers 2019
- LKCA (2020) Interactie en inclusie: Tredrapport museum en cultuureducatie 2019
- Reijnen Rutte, E. (14 mei 2021). Nijmeegse kunstenaar schrijft zich in als sekswerker, uit protest: ‘Ridicuul dat de musea dicht blijven’ Gelderlander
- Becker, S. & Van Dijk, H. (23 juli 2020). In sommige musea worden zelfs niet alle beschikbare kaartjes
verkocht Trouw
De interviews zijn afgenomen in mei 2021.