Tijdens de pandemie moesten theaters en andere kunstinstellingen lang de deuren gesloten houden. Op enkele korte periodes na viel het werk van acteurs en artiesten nagenoeg weg. Daar waar ze wel mochten spelen, was het voor een klein publiek.
In dit verhaal kijken een artiest en fervent bezoeker terug op het pijnlijke gemis van toegang tot kunst en cultuur.
Deze interviews zijn afgenomen in mei 2021.
We spraken voor dit verhaal: Marco Lopes, als zzp’er werkzaam als cabaretier en acteur, en Yasmin, bezoeker van uiteenlopende voorstellingen, concerten, exposities en werkzaam bij een cultureel fonds.
Optreden hoort op het podium, met mensen erbij
Voor corona bezocht Yasmin minstens wekelijks het theater, museum of bioscoop. Vanwege het grote en veelzijdige Rotterdamse aanbod was de drempel laag en waren er altijd wel mensen die zin hadden mee te gaan. Een hele fijne en gezellige manier om even samen te ontspannen en zich te laten inspireren of voeden. Toen alles dicht moest viel er voor Yasmin dan ook heel wat weg. Er kwamen maar weinig alternatieven op haar pad die ook maar een beetje in de buurt kwamen van het echte werk. Een digitale dansvoorstelling van een gerenommeerd dansgezelschap waarvan ze al jaren nooit een voorstelling mist, of haar favoriete band online, Yasmin heeft het geprobeerd: "Maar alles wat ik normaal zo mooi vind, kwam nu niet over."
Marco kan dit beamen. Hij was net gestart met zijn tweede avondvullende voorstelling en zijn carrière als cabaretier ging als een speer. Tot die plots met een noodgang stil kwam te liggen. "Alsof ik op de snelweg reed, in z’n vijf, en iemand ineens aan de handrem trok". Toen de theaters sloten moest hij op zoek naar oplossingen die voor hem werkten. Zijn voorstelling digitaal maken? Bij Marco past het niet: "Die oudejaarsvoorstellingen zonder publiek, pijnlijk om te zien. Optreden hoort op het podium. In een zaal, met mensen erbij."
In 2019 waren er ongeveer 54.000 voorstellingen in de podiumkunsten, van theatervoorstellingen, tot muziek- dansvoorstellingen en cabaret- en kleinkunstvoorstellingen (CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek), 2020). Uiteraard daalde het aantal fysieke bezoekers ook in de podiumkunsten extreem doordat de cultuursector te maken kreeg met periodes van tijdelijke sluiting en een maximaal aantal toegestane bezoekers. Omdat het fysieke publiek tijdens de pandemie in theater en museau wegviel, werd er door kunstenaars en culturele podia/instellingen meer ingezet op onlineprojecten en online interactie met het publiek. Er werden nieuwe vormen van kunstexpressie ontdekt. In het Virtueel Theater bijvoorbeeld kunnen makers en publiek elkaar ontmoeten via een voorstelling-stream [1]. Sommige online-initiatieven hebben mogelijk potentieel, ook op de lange termijn, meerwaarde te bieden aan de kunstsector. Maar ‘online kunstexpressie’ zal niet voor iedere kunstenaar en artiest goed toepasbaar zijn. Voor bijvoorbeeld een cabaretier is de interactie met het publiek belangrijk, zo blijkt uit het verhaal.
Zwemmen om niet te verzuipen
Het sluiten van de theaters had een grote impact op Marco. Waar hij vanaf het prille begin meteen kon leven van het theater maken, vielen zijn inkomsten plotsklaps weg. Als zzp’er probeert Marco structureel 10% opzij te zetten voor zijn pensioen. Verdere buffers heeft hij niet. Toen duidelijk werd dat de situatie nog wel even ging duren, ging hij noodgedwongen op zoek naar ander werk. Als hobby was Marco al een tijdje bezig met het maken van korte video’s. Na een rondje binnen zijn netwerk bleek er wel wat vraag te zijn. Die filmpjes in opdracht hielpen enigszins om het hoofd boven water te houden. Maar het was niet genoeg. Gelukkig kreeg hij TOZOTijdelijke overbruggingsregeling zelfstandig ondernemers voor een periode van drie maanden. De ronde daarna kwam hij vanwege de partnertoets niet meer in aanmerking voor deze noodmaatregel.
Ook als bezoeker realiseert Yasmin zich hoe zwaar het is, vooral voor degenen die als zelfstandige werkzaam zijn in de culturele sector. Ze heeft er dan ook over nagedacht hoe ze die makers zou kunnen blijven steunen. Digitale voorstellingen liet ze aan zich voorbijgaan, met uitzondering van filmfestivals. "Online films kijken is een stuk logischer, dus daar heb ik kaartjes voor gekocht. Ook omdat ik deze festivals, waar ik altijd al naar toe ging, wil blijven supporten". Toen de maatregelen tussen de lockdowns in tijdelijk werden versoepeld en een beperkt aantal bezoekers was toegestaan, greep ze meteen de kans om naar een concert te gaan. Wat helemaal de moeite waard was: "we waren zo blij dat er weer iets kon. De sfeer was ontzettend goed, ondanks al die lege stoelen. En je merkte dat de muzikanten echt extra blij waren dat ze weer konden spelen".
Sommige optredens kostten meer dan ze opbrachten
In diezelfde periode ging Marco ook weer het podium op, met een aangepaste voorstelling voor het op dat moment toegestane aantal personen. Helemaal verplaatsen was voor hem geen optie. Dat is vooral weggelegd voor gevestigde namen die het zich kunnen permitteren. Bovendien wil hij zichtbaar blijven en zijn relatie met het theater goed houden. Maar het was verre van een vetpot, integendeel. Er werd van hem verwacht dat hij dezelfde voorstelling op één avond twee of soms zelfs drie keer zou spelen. Tegen dezelfde vergoeding, want de kaartjes waren al verkocht. Desondanks bleef Marco spelen. "Bezoekers moet je het maximale bieden, en die betalen hun gewone prijs," zo vindt hij. Vandaar dat hij er bewust voor koos om zijn eigen technicus mee te brengen. Waardoor er dagen waren die hem meer kostten dan dat het opbracht. Na enige onderhandeling was de technicus bereid om te zakken met zijn dagprijs, waardoor Marco net quitte wist te spelen.
Van maart 2020 tot juni 2020 en van december 2020 tot juni 2021 waren de deuren van theaters en bioscopen helemaal dicht. In de periodes daartussen was het maximaal aantal toegestane bezoekers slechts 30 man, maar bleven de foyers wel gesloten. Naast het verlies van inkomsten voor de zalen en voor ondernemers zijn vooral zzp’ers de dupe geworden van de maatregelen. Nederland telde in 2020 ruim 1 miljoen zzp’ers en in 2018 stond de teller op ruim 141.000 binnen de cultuursector (CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek), 2021). Het onderzoek van de Boekmanstichting laat zien dat tijdens de coronacrisis door culturele organisaties meer werd bezuinigd op zzp’ers dan op personeel in loondienst (55%; 33%). Bovendien kwam overheidssteun vaak niet bij zzp’ers terecht [2]. De opluchting was groot toen er opnieuw extra geld vrijkwam voor ondersteuning aan de cultuursector. De publieke omroep ontving budget voor het programmeren van meer cultuur, ‘wat werkgelegenheid voor zelfstandigen kan creëren’ volgens minister Van Engelshoven [3]. Inderdaad spreekt de NPO in de begroting van 2021 de intentie uit om de invulling van cultuurprogramma’s uit te breiden, onder andere door samen te werken met theaterzalen.
Op zoek naar cultuur
En zo bleef Marco wikken en wegen wat voor hem het beste werkte. Dat geldt ook voor Yasmin. Aan haar culturele trekken komen bleek wel een uitdaging. In de openbare ruimte in Rotterdam werd in ieder geval weinig georganiseerd, was haar indruk. Vandaar dat ze op een gegeven moment haar heil elders zocht. Samen met vrienden reisden ze af naar Land Art Flevoland om langs een reeks landschapskunstwerken te wandelen. Fijn om gezamenlijk weer iets van kunst tot zich te nemen, zegt ze, maar normaliter zou ze dat niet zo snel op deze manier doen. "Ontzettend jammer dat alle theaters en musea echt op slot moesten. Ik had niet het idee dat er vanuit de overheid is gezocht naar creatieve oplossingen om ze, op wat voor manier dan ook, open te houden. Terwijl het juist zo belangrijk is, toegang tot kunst en cultuur. Daardoor leren we elkaar beter te begrijpen, kunnen we blijven leren en ervaringen verwerken. Musea, theaters en muziek spelen daar echt een rol in. En het is ook een belangrijke manier om juist in crisistijd ontspanning te vinden. Dat mis ik."
Pijnlijk voorzichtig
Marco wil niets liever dan terug naar het podium, waar zijn hart ligt. Inmiddels is zijn première al drie keer verplaatst. En dat terwijl iedereen zo z’n best heeft gedaan. Handen wassen, desinfecteren, afstand houden, foyer gesloten. Met publiek, maar ook onderling. Looproutes, direct de zaal verlaten. Waardoor je op sommige locaties via de nooduitgang naar buiten moest en dan patsboem op straat stond. Of bezoekers die ondanks dat ’t niet hoefde, toch met een mondkapje op in de zaal zaten. Pijnlijk, want hoe maak je dan contact, vroeg hij zich af? Want dat is toch waar het om gaat! Marco: "Het bewijst hoe voorzichtig iedereen was, en hoe groot de behoefte om toch te gaan.” De opmerking van minister De Jonge ‘je kunt ook thuis een mooie DVD opzetten’ kwam dan ook hard bij hem binnen. Want Marco wil niets liever dan dóór met zijn werk; samen met de bezoekers zijn voorstelling beleven, waar hij z’n hele hebben en houden in stopt. Of überhaupt ergens zijn waar cultuur is, omdat hem dat inspiratie brengt. Niet alleen belangrijk voor hem als maker, maar voor iedereen, stelt hij. "Kunst en cultuur stellen je in staat om je verder te ontwikkelen."
Marco: "Ik vraag me af waarom je als sekswerker wel mag blijven werken, en er strengere regels gelden voor acteurs of theatermakers. Terwijl het theater juist zo veilig is. Ik heb er begrip voor dat er keuzes moeten worden gemaakt, maar ik denk ook: sta net wat langer stil bij de besluitvorming."
Binnen de wetenschap is er steeds meer erkenning voor het positieve effect van kunst en cultuur op de gezondheid. Zowel neurobiologische mechanismen (o.a. stimulans hersenen) als psychologische en sociale processen spelen hierbij een rol (o.a. sociale interactie en omgaan met emotie). Onderzoek van Movisie [4] laat zien dat kunst- en cultuuractiviteiten bijdragen aan de gezondheid van ouderen op gebied van kwaliteit van leven, zingeving, mentaal welbevinden, meedoen, dagelijks functioneren en lichaamsfuncties. Deelname aan kunst en cultuur draagt bij aan persoonlijke ontwikkeling, mensen leren beter samenwerken en creatief denken. Ook draagt het bij aan burgerschap en sociale verbondenheid (Cultuurlokaal). In overeenstemming hiermee concludeert de WHO (World Health Organization), op basis van 900 onderzoeken, dat het beleven van kunst de gezondheid en het algehele welbevinden van mensen bevordert. Daarom roept de WHO beleidsmakers op te investeren in culturele interventies binnen de gezondheidszorg [5].
Support vanuit het publiek
Yasmin vindt het belangrijk om waar mogelijk culturele activiteiten of instellingen te blijven steunen. Ze heeft bijvoorbeeld een tas gekocht van een bioscoop, expliciet als doel om een bijdrage te kunnen leveren. Maar los van geld doneren lijken er verder niet zo veel mogelijkheden te zijn. Yasmin: "Misschien dat mensen in Nederland sneller denken: de overheid steunt de musea en gezelschappen wel, dus dat komt wel goed. Dat is niet overal zo." Van familie en vrienden in Turkije hoorde ze van bewonersinitiatieven die gezamenlijk donatieacties op poten zetten om te helpen een lokale instelling open te houden: alle kinderen uit de buurt kregen twee kaartjes die gebruikt konden worden zodra de bioscopen weer open zouden gaan. Een mooi initiatief vindt Yasmin, waarbij het mes aan twee kanten snijdt. "Kinderen worden gemotiveerd om naar de film te gaan - en de plaatselijke bioscoop wordt op deze manier gesteund."
In vergelijking met andere landen doet Nederland het best goed, denkt Yasmin. Maar toch kan ze zich voorstellen dat kunstenaars, musici of andere artiesten meer steun zouden kunnen gebruiken. Vanuit haar werk bij een cultureel fonds ziet ze in ieder geval dat er afgelopen jaar meer subsidies werden aangevraagd dan gebruikelijk. Tenminste, door degenen die de weg weten te vinden. "Want die route is niet voor alle makers even toegankelijk, als je nog nooit zo’n proces bent aangegaan is dat best lastig," zegt ze. "Ik vind daarom dat dit wel wat toegankelijker gemaakt zou mogen worden". Nederland heeft een hele sterke kunst- en cultuursector, zo weet Yasmin. "Het zou zo zonde zijn als dat kapot zou gaan, want het is echt heel moeilijk om dat opnieuw op te bouwen."
Nooit uit het veld laten slaan
Marco is blij met de TOZOTijdelijke overbruggingsregeling zelfstandig ondernemers die hij ontving. Maar liever had hij gezien dat er sneller meer duidelijkheid was geweest vanuit de overheid en de gemeente. Over het terugbetalen bijvoorbeeld, vanwege het salaris van zijn partner. Dat had hij graag vanaf het begin geweten. Nu is het iedere keer afwachten en die onzekerheid knaagt aan hem. Als de theaters weer open mogen weet Marco (op het moment van het interview) bijvoorbeeld nog niet of hij dan voor bijvoorbeeld 100 man speelt, of dat er toch een maximum wordt gesteld. Door alle onzekerheid en het voortdurend moeten schakelen, zat hij er op een gegeven moment behoorlijk doorheen. Marco was vooral bezig met overleven en op een andere manier creatief bezig zijn. Maar ook bezig met de zakelijke kanten, daardoor miste hij zijn creatieve uitlaatklep en zijn publiek. Over de toekomst durft Marco nog niet optimistisch te zijn. "Komt het publiek wel massaal terug, ook als de anderhalve meter niet meer van toepassing is? Durven ze dat wel? En wordt testen voor toegang verplicht? Het blijft spannend." Maar Marco laat zich niet uit het veld slaan door al die onzekerheden. Ondanks dat hij door zijn financiële reserves heen is. Wat hem en zijn collega’s is overkomen is niet persoonlijk, velen zitten in hetzelfde schuitje. Dus probeert hij de situatie te accepteren en te kijken naar wat er kan, wat hij graag zou willen en hoe hij dat voor elkaar gaat krijgen.
Om zichzelf en zijn gezin te kunnen bedruipen tot hij weer op de planken mag, is niets hem te veel. "Ook bij slecht betaalde castings kom ik opdraven, want werk is werk." En voorlopig gaat hij, naast het maken van video’s, als freelancer aan de slag - onder andere flyers en boodschappen bezorgen en productiewerk. Lekker flexibel, waarbij hij niet hoeft na te denken en intussen de creativiteit in zijn hoofd de vrije loop kan laten. Want zolang dat laatste er is, is er hoop.
Tijdens en ook vóór de coronacrisis zijn er verschillende initiatieven in het leven geroepen om de kunst- en cultuursector te ondersteunen. Zo biedt bijvoorbeeld Voordekunst een crowdfunding platform voor kunst, cultuur en erfgoed in Nederland, waarbinnen verschillende disciplines zijn vertegenwoordigd. Mensen kunnen geld doneren in ruil voor bijvoorbeeld een huiskamerconcert of kijkje achter de schermen. Ook bestaat de mogelijkheid tot het opzetten van actiecampagnes: men doneert niet aan een specifiek doelbedrag maar ondersteunt via Voor de Kunst een maker of instelling die momenteel inkomsten misloopt.
Er werd in 2020 minder via crowdfunding geïnvesteerd in projecten dan in 2019, maar wel meer gedoneerd via maatschappelijk projecten dan het jaar daarvoor. Van de 417 miljoen euro werd 11,5 miljoen euro gecrowdfund ten behoeve van creatieve projecten (Crowdfundingcijfers).
Met dank aan
Met dank aan:
Marco Lopes en Yasmin
Bronnen:
- Janssen, S. (2020, 17 December). Totaal nieuwe vorm van kunstexpressie. NRC (Nationaal Referentie Centrum).
- Goudriaan, R., Slag, M., Goedhart, M., van Haeren M., Wolters, L., Faber, D. & Gielen, M. (2021). Ongelijk getroffen, ongelijk gesteund: Effecten van de coronacrisis in de culturele sector.
- Kruijt, M. (2021, 14 juni). Zorgen in Tweede Kamer om situatie zzp’ers in de culturele sector. De Volkskrant.
- Van Grinsven, S. (2018, 25 januari). Culturele interventies dragen bij aan positieve gezondheid Gezond en gelukkig oud worden. Movisie.
- LKCA (2019). WHO bevestigt: kunst en cultuur bevorderen de gezondheid.
De interviews zijn afgenomen in mei 2021.