1 Inleiding

In deze inleiding beschrijven we voor wie deze Hygiënerichtlijn voor permanente make-up (PMUpermanente make up) is geschreven en wat het doel van de hygiëne-eisen is. Daarnaast wordt achtergrondinformatie over hygiëne gegeven. Tot slot vindt u een leeswijzer om snel uw weg te kunnen vinden naar de informatie die u zoekt.

Voor wie is deze hygiënerichtlijn?

Deze hygiënerichtlijn is geschreven voor eigenaren van studio’s voor PMU waar men kleurstoffen of pigment met een pigmenteerpen in de huid injecteert. Gebruikt u een tatoeagemachine? Dan geldt de Hygiënerichtlijn voor tatoeëren voor u.

De richtlijn is in de eerste plaats geschreven voor de ondernemer. Heeft u medewerkers in dienst? Dan moet u ervoor zorgen dat ook zij werken volgens de richtlijnen.

Wat is het doel van deze richtlijn?

U vindt in dit document zowel richtlijnen over de bouw, inrichting en schoonmaak van uw bedrijfsruimte als richtlijnen die direct te maken hebben met het zetten van PMU. Per onderwerp staan er hygiënemaatregelen en -adviezen. Door u hieraan te houden, verkleint u de kans dat de PMU gaat ontsteken of infectieziekten worden overgedragen.

Vergunning

In het Warenwetbesluit tatoeëren en piercen (zie hoofdstuk 5) is vastgelegd dat u als ondernemer een vergunning moet hebben. Voor PMU-studio’s gaat dit om de vergunning zonder autoclaveren. Deze vergunning moet u driejaarlijks aanvragen bij uw GGDGemeentelijke Gezondheidsdienst. U krijgt alleen een vergunning als u aan de hygiënemaatregelen uit deze richtlijn voldoet. Als er in uw bedrijfsruimte gewerkt wordt zonder dat u hier een vergunning voor heeft, kan de Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit u een waarschuwing of boete opleggen, of eventueel uw studio sluiten.

Zet u PMU zonder pigmenteerpen, bijvoorbeeld doordat u de hairstroketechniek toepast? Ook dan moet u aan de maatregelen in deze richtlijn voldoen; de door u gebruikte techniek wordt beoordeeld bij de vergunningverlening.

Meer informatie over de vergunning vindt u in de Warenwetregeling tatoeëren en piercen.

Vrijstelling vergunningplicht voor evenementen

Een vergunning wordt altijd verleend voor het gebruik van materiaal voor het zetten van PMU in uw behandelruimte. Uw vergunning geldt dus niet voor andere locaties. Willen u of uw medewerkers op een evenement, zoals een beurs, conventie of markt, PMU zetten? Dan heeft u een vrijstelling van de vergunningplicht nodig. Hiervoor moet de organisator van het evenement ten minste twee maanden van tevoren schriftelijk bij de regionale GGD melden dat u PMU komt zetten.

De organisatie komt alleen in aanmerking voor een vrijstelling als er wordt gewerkt met een artiest die in een studio werkt die in het bezit is van een vergunning. Deze eis wordt uiteraard niet gesteld aan buitenlandse artiesten.

Hygiëne en ziekteverwekkers

Een goede hygiëne voorkomt de verspreiding van micro-organismen. Voorbeelden van micro-organismen zijn bacteriën, virussen en schimmels. Micro-organismen zijn onzichtbaar voor het blote oog en komen overal voor: op de huid, in lichaamsvloeistoffen zoals bloed, op meubels en gebruiksvoorwerpen, in de lucht, in water, op en in voedsel. De meeste zijn onschuldig of zelfs nuttig voor de mens, maar sommige kunnen ziekten veroorzaken.

Door contact tussen mensen kunnen deze ziekteverwekkers zich van de ene mens naar de andere verspreiden. Als ze zich vervolgens vermenigvuldigen, kan iemand ziek worden. Zulke ziekten noemen we infectieziekten. Of een besmetting uitgroeit tot een infectie, heeft met verschillende dingen te maken:

• de hoeveelheid ziekteverwekker waarmee iemand besmet is;
• hoe gemakkelijk de ziekteverwekker mensen ziek maakt;
• iemands lichamelijke conditie; de een wordt ziek, de ander voelt zich niet lekker en een derde heeft nergens last van.

Hoe verspreiden ziekteverwekkers zich?

Ziekteverwekkers verspreiden zich op de volgende manieren:

• via de handen;
• via lichaamsvloeistoffen (bloed, speeksel, braaksel, ontlasting enzovoorts);
• door de lucht (via druppels door hoesten, via huidschilfers of stof);
• via voorwerpen (instrumenten voor PMU en deurklinken);
• via voedsel en water;
• via dieren (huisdieren en insecten).

Hygiëne voorkomt ziekte

Infectierisico’s beperkt u in de eerste plaats door een goede hygiëne. In de basis is hygiëne niet meer dan het volgende:

• Breng wat vuil is niet in contact met wat schoon is. En andersom.
• Maak schoon wat vuil is of gooi het weg.
• Je kunt niet altijd aan de buitenkant beoordelen of iets vuil of schoon is.
• Alles begint en eindigt met handhygiëne.

Alle regels in deze richtlijn hebben hiermee te maken.

Leeswijzer

De belangrijkste hygiënemaatregelen bij het zetten van PMU zijn in deze richtlijn op een rij gezet. Naast hygiëneregels vindt u in dit document een aantal andere, wettelijk vastgelegde eisen die direct van toepassing zijn op uw werkzaamheden, zoals de regels over de minimale leeftijd van klanten.

Elk hoofdstuk en elke paragraaf begint met een korte inleidende tekst. Hierin leest u wat de risico’s van het onderwerp zijn, en waarom de genoemde maatregelen de risico’s verkleinen. Daarna volgt een opsomming van de hygiënenormen.

In hoofdstuk 7 vindt u schoonmaakschema’s en instructies voor uitvoerend medewerkers. In hoofdstuk 8 staat informatie voor de klant. De schoonmaakschema’s, de instructies handhygiëne en de informatie voor de klant kunt u downloaden en uitprinten.

2 Het zetten van permanente make-up

Micro-organismen kunnen niet door een intacte huid heen. De huid biedt hierdoor bescherming tegen infecties. Tijdens het zetten van PMUpermanente make up wordt de huid beschadigd. Daardoor kan de plek waar PMU is gezet makkelijker geïnfecteerd raken. Door hygiënisch te werken bij het zetten, verkleint u dit risico. Een goede hygiëne voorkomt ook dat eventuele ziekteverwekkers in het bloed of op de huid van uw klant worden overgedragen op uzelf of uw materialen.

In dit hoofdstuk vindt u de hygiënemaatregelen die u voor, tijdens en direct na het zetten van permanente make-up moet nemen.

2.1 Algemene maatregelen

In deze paragraaf staan algemene maatregelen die tijdens het hele proces van PMUpermanente make up gelden.

Handhygiëne

Een van de meest voorkomende manieren waarop ziekteverwekkers worden verspreid, is via de handen. Er zijn twee manieren waarop u handhygiëne kunt toepassen. Door de handen te wassen met water en zeep of door de handen te desinfecteren met een handdesinfecterend middel. In hoofdstuk 7 vindt u printklare instructies voor het handen wassen en desinfecteren.

Handschoenen

In bloed en andere lichaamsvochten kunnen gevaarlijke ziekteverwekkers zitten, bijvoorbeeld de virussen die hepatitis B, C en hivhumaan immunodeficientievirus veroorzaken.

Roken, alcohol en drugs

Met het oog op de veiligheid voor klanten gelden de volgende regels:

Overige algemene maatregelen

2.2 Bescherming tegen bloedoverdraagbare ziekten

Tijdens het zetten van PMUpermanente make up kan er bloed en wondvocht van de klant vrij komen. Wanneer dit in aanraking komt met uw bloed of uw slijmvliezen, bestaat de kans dat u een bloedoverdraagbare ziekte oploopt. Voorbeelden van zulke ziekten zijn hepatitis B, hepatitis C en hivhumaan immunodeficientievirus.

In deze paragraaf vindt u informatie over de vaccinatie tegen hepatitis B. Ook beschrijven we wat u moet doen wanneer u zich prikt aan een gebruikte naald.

Vaccinatie tegen hepatitis B

Tegen hepatitis C en hiv kunt u zich niet laten inenten. Een goede uitvoering van de hygiënemaatregelen is daarom erg belangrijk. Tegen hepatitis B kunt u zich wel laten vaccineren. Omdat hepatitis B veel besmettelijker is dan hepatitis C en hiv, wordt deze vaccinatie sterk aangeraden.

Bij de vaccinatie krijgt u in totaal drie injecties. De tweede injectie krijgt u één maand na de eerste. De derde injectie vijf maanden na de tweede. Vier tot zes weken na de laatste vaccinatie kunt u een zogenaamde titerbepaling laten doen. Hiermee wordt getest of uw lichaam genoeg antistoffen tegen hepatitis B heeft aangemaakt. Als dit zo is, bent u langdurig (waarschijnlijk levenslang) beschermd. U kunt de ziekte dan niet meer krijgen én niet meer overdragen op anderen.

Prikken aan een gebruikte naald

Als u zich prikt aan een gebruikte naald, bestaat de kans dat u een bloedoverdraagbare ziekte oploopt. Ook door handschoenen heen kunt u zich prikken. Werk daarom rustig en geconcentreerd, en houd u aan het volgende:

2.3 Het doornemen van de risico’s met de klant

Toestemmingsformulier

U kunt er voor kiezen om klanten vóór het zetten van de PMU een toestemmingsformulier te laten tekenen. Op dit formulier geeft de klant aan dat hij of zij goed geïnformeerd is en toestemming geeft voor het aanbrengen van de PMU. Een voorbeeld van dit formulier vindt u in paragraaf 8.3. Let er op dat aan het verkrijgen en bewaren van persoonsgegevens voorwaarden verbonden zijn op basis van de Algemene verordening gegevensbescherming (AVGalgemene verordening gegevensbescherming). Meer informatie vindt u op de website van de Autoriteit Persoonsgegevens.

Inktpaspoort

Complicaties bij PMU, zoals allergieën, kunnen soms op zeer lange termijn optreden. Het is niet altijd voldoende bekend waardoor deze complicaties zich voordoen of bij welke inkten sprake is van een verhoogd risico. Bij onderzoek en behandeling kan het belangrijk zijn om te achterhalen welke soort inkt is gebruikt en van welke fabrikant en uit welke batch de gebruikte inkt afkomstig is. Het is daarom belangrijk deze informatie aan de klant mee te geven en te bewaren. Dit document wordt een inktpaspoort genoemd. Sommige PMU-studio’s hanteren deze werkwijze al, mede omdat het ook bruikbare informatie is wanneer de PMU later bijgewerkt wordt. Een inktpaspoort dat aan de klant meegegeven wordt, kan er als volgt uitzien:

2.4 Pijnstilling

Sommige klanten willen voor of tijdens het zetten van PMUpermanente make up pijnstilling gebruiken. Hieraan is voor u als behandelaar een aantal regels verbonden:

2.5 Instrumenten, materialen en pigmentstoffen

Om hygiënisch en veilig te kunnen werken, zijn eisen gesteld aan de instrumenten, materialen en pigmentstoffen die u gebruikt. Eerst worden de algemene eisen aan instrumenten en materialen besproken, gevolgd door de eisen aan pigmentstoffen en de aandachtspunten bij het bewaren van steriel verpakte instrumenten.

Algemene eisen aan instrumenten en materialen

Tijdens het zetten van PMUpermanente make up wordt pigmenteerapparatuur gebruikt, of een andere techniek zonder pigmenteerpen, zoals hairstroke. Pigmenteerapparatuur bestaat uit een stuurkast, een penhouder en een pigmenteerpen. In de pigmenteerpen wordt een naaldmodule geplaatst.
Inktcupjes worden soms op een houder (de ‘ring’) gemonteerd. Deze houder kan worden hergebruikt, de inktcupjes niet.

De eisen aan deze onderdelen zijn als volgt:

Eisen aan tatoeagekleurstoffen

In 2001 heeft de Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit in samenwerking met de GGDGemeentelijke Gezondheidsdienst Amsterdam en de GGD Groningen een onderzoek uitgevoerd naar tatoeagekleurstoffen. Naar aanleiding van dit onderzoek heeft de overheid het Warenwetbesluit tatoeagekleurstoffen opgesteld. Hierin worden eisen gesteld aan de microbiologische en chemische veiligheid van kleurstoffen die gebruikt worden voor tatoeages en aan de verpakking van de tatoeagekleurstoffen. De Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit houdt toezicht op deze wetgeving.

De hele tekst van het Warenwetbesluit vindt u op wetten.overheid.nl.

Voor een veilig en hygiënisch gebruik is het ook belangrijk om u te houden aan het volgende:

Het bewaren van steriel verpakte instrumenten

Steriel verpakte instrumenten blijven alleen steriel als de verpakking droog en onbeschadigd is. Houd u daarom bij deze verpakkingen aan het volgende:

2.6 Hygiënische principes vóór en tijdens het zetten van PMU

Als de voorbereiding of het zetten onhygiënisch gebeurt, kunnen de materialen of de huid besmet raken met micro-organismen. Dit vergroot het infectierisico. Werk daarom volgens onderstaande hygiënische principes. Een voorbeeld van een hygiënische werkwijze vindt u in paragraaf 9.1. U kunt werken volgens de stappen in dit voorbeeld. Maar u mag ook een andere volgorde aanhouden, als u daarbij werkt volgens onderstaande principes.

Hygiënische principes tijdens de voorbereiding

Hygiënische principes tijdens het zetten

* Met een aftercarezalf wordt een zalf, crème of andere substantie bedoeld die dient ter bescherming en/of bevordering van de genezing van de pas gezette, nog niet geheelde tatoeage. 
Een toegestaan aftercareproduct:

• voldoet aan de Wet op de medische hulpmiddelen, te herkennen aan een CEConformité Européenne-logo op de verpakking; 
  OF  
• is opgenomen in het Register Verpakte Geneesmiddelen, te herkennen aan een RVG-nummer op de verpakking;
  EN 
• uit het gebruiksvoorschrift blijkt dat deze geschikt is voor een toepassing waarbij deze in aanraking komt met de beschadigde huid. 
  Een uitzondering geldt voor producten die uitsluitend bestaan uit petrolatum en bedoeld zijn voor toepassing op de huid. Deze producten zijn geschikt als aftercarezalf wanneer deze zijn bedoeld voor toepassing op de menselijke huid. Deze worden vaak verkocht onder de naam Witte vaseline. 
  Tot het jaar 2020 zijn eveneens producten toegestaan die voorkomen op de positieve lijst van het LCHVLandelijk Centrum Hygiëne en Veiligheid.

2.7 Hygiënische principes na het zetten van PMU

Na het zetten van de PMUpermanente make up moet u:

• instrumenten en materialen voor eenmalig gebruik weggooien; 
  De eisen hieraan vindt u in deze paragraaf onder ‘Afvalverwerking’.
• de behandelruimte schoonmaken.
  Meer informatie hierover, en over de dagelijkse schoonmaak, vindt u in hoofdstuk 3 en in het schoonmaakschema in paragraaf 7.2.

Afvalverwerking

Scherp afval

Naaldmodules moet u verzamelen in een UNUnited Nations-gekeurde naaldcontainer. Het schoonmaken en steriliseren van gebruikte naalden is niet betrouwbaar en dus niet toegestaan.

UN-gekeurde naaldcontainers zijn van hard plastic. Hierdoor zijn ze lekdicht en ondoordringbaar voor naalden. Bovendien kan de container na afsluiting niet heropend worden. Hierdoor kunnen ze veilig getransporteerd worden. UN-gekeurde naaldcontainers herkent u aan het afgebeelde teken.

Volle naaldcontainers vallen in de categorie ‘ziekenhuisafval’. Aan de afvoer van ziekenhuisafval zijn bij wet eisen gesteld (zie hoofdstuk 10 van de Wet milieubeheer). Zo mag u uw containers alleen inleveren bij inzamelaars die een zogeheten VIHB-nummer hebben. De GGDGemeentelijke Gezondheidsdienst houdt geen toezicht op de Wet milieubeheer. Daarom wordt het inleveren van uw naaldcontainers niet gecontroleerd als onderdeel van de vergunningverlening.

Overig afval

3 Schoonmaken en desinfecteren

In vuil en stof kunnen ziekteverwekkers zitten. Door schoon te maken, haalt u ook deze ziekteverwekkers weg. Hierdoor verkleint u de kans op ziekte.

Er is een verschil tussen schoonmaken en desinfecteren. Schoonmaken is stof en vuil verwijderen. Zo raakt u ook de meeste ziekteverwekkers in het stof of vuil kwijt. Maar om ziekteverwekkers in bloed- of inktspatten (afkomstig van een gebruikte naald) weg te krijgen moet u na het schoonmaken ook desinfecteren. Met desinfecteren worden ziekteverwekkers gedood tot een aanvaardbaar niveau.

Let op: desinfecteer alleen als er eerst schoongemaakt is. Desinfecterende middelen werken namelijk niet als iets nog vuil en stoffig is.

In het schoonmaakschema in paragraaf 7.2 is voor elk instrument en materiaal beschreven wanneer en hoe u het moet schoonmaken of desinfecteren.

3.1 Schoonmaken

Voor alle oppervlakken, materialen en instrumenten die niet vervuild zijn met bloed- of inktspatten (inkt afkomstig van een gebruikte naald), is schoonmaak met een allesreiniger voldoende. U hoeft dan niet te desinfecteren.

3.2 Desinfecteren

Door iets te desinfecteren, wordt het aantal aanwezige micro-organismen op het voorwerp of oppervlak sterk verminderd. In deze paragraaf vindt u algemene regels voor desinfecteren en informatie over de desinfecterende middelen die u mag gebruiken. Ook leggen we uit op welke manier u kunt desinfecteren.

Algemeen

De volgende algemene regels gelden voor het desinfecteren:

Het gebruik van desinfecterende middelen

Het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb) beoordeelt of een desinfecterend middel goed werkt en veilig is. Ook stelt het Ctgb vast waarvoor het gebruikt mag worden. Een middel kan bijvoorbeeld alleen geschikt zijn voor het desinfecteren van de handen, en niet voor het desinfecteren van oppervlakken. Daarnaast zijn sommige middelen alleen effectief tegen sommige bacteriën, terwijl andere middelen ook virussen kunnen doden.

Middelen die door het Ctgb zijn toegestaan, zijn te herkennen aan een code op de verpakking. Dit kunnen de volgende codes zijn:

• een N-code (4 tot 5 cijfers gevolgd door ‘-N’, bijvoorbeeld: 12345 N);
• een NL-code (NL- gevolgd door 7 of 11 cijfers).

Daarnaast moet de fabrikant op de verpakking melden waarvoor het middel gebruikt mag worden.

Middelen die zijn toegelaten, staan ook op de website van het Ctgb. Hoe u deze middelen op de website kunt vinden, staat in paragraaf 9.3. Op de website van het Ctgb is voor elk toegelaten middel het ‘Actueel gebruiksvoorschrift’ opgenomen. In dit gebruiksvoorschrift staat waarvoor het middel gebruikt mag worden en tegen welke micro-organismen het effectief is. Ook staat er hoe u het middel moet gebruiken.

Let op: u mag een desinfecterend middel alleen gebruiken voor de toepassingen die in het gebruiksvoorschrift staan beschreven! Zie de onderstaande voorbeelden:

• Voorbeeld 1:
  U heeft een desinfecterend middel waarmee u uw handen wilt desinfecteren. In het gebruiksvoorschrift staat alleen beschreven dat het middel geschikt is voor de desinfectie van harde oppervlakken. U mag dit middel dan niet voor uw handen gebruiken.

• Voorbeeld 2:
  U heeft een desinfecterend middel waarmee u een oppervlak wilt desinfecteren dat bevuild was met bloed. In het gebruiksvoorschrift staat dat het middel effectief is tegen bacteriën, gisten en schimmels. U mag dit middel dan niet gebruiken voor de desinfectie van het oppervlak; bij een verontreiniging met bloed heeft u namelijk een middel nodig dat effectief is tegen virussen.

Er zijn een aantal toegelaten middelen die in één handeling zowel schoonmaken als desinfecteren. Dit staat dan in het gebruiksvoorschrift. Gebruikt u zo’n middel? Dan is schoonmaken voordat u dit middel gebruikt uiteraard niet nodig.

3.3 Schoonmaakregels en -technieken

In een PMUpermanente make up-studio worden er kleurstoffen of pigment in de huid geïnjecteerd, hierbij wordt de huid geopend. Door uw studio goed schoon te houden, vooral de werkruimte, verkleint u de kans dat een permanente make-up kan gaan ontsteken of infectieziekten worden overgedragen.

3.4 Schoonmaakmaterialen en -middelen

Schoonmaakmaterialen moeten ook goed schoongemaakt, gedroogd en opgeruimd worden. In paragraaf 7.2 vindt u een schoonmaakschema voor de schoonmaakmaterialen. Daarnaast gelden de volgende regels:

3.5 Schoonmaakschema’s gebruiken

Een schoonmaakschema voorkomt dat onderdelen worden overgeslagen.

3.6 Wasgoed

Vuile doeken en werkkleding met bloed- en inktspatten kunnen besmet zijn met ziekteverwekkers. Om deze ziekteverwekkers te doden of te verwijderen, moet dit wasgoed na gebruik op een hoge temperatuur gewassen worden. Houd u hierbij aan het volgende:

4 Bouw en inrichting

Uw studio moet goed schoon te maken zijn. De bouw en inrichting hebben effect op het gemak waarmee dit kan. Zo zijn gladde wanden sneller en beter schoon te krijgen dan ruwe. Een hygiënische keuze is sneller gemaakt als de inrichting daarbij helpt. Als er bijvoorbeeld een zeepdispenser of wastafel in de buurt is, denkt u er sneller aan om uw handen te wassen.

In dit hoofdstuk vindt u de minimale eisen aan de bouw en inrichting van uw studio. De algemene eisen gelden voor uw gehele bedrijfsruimte. Daarna volgen enkele aanvullende eisen die alleen gelden voor de behandelruimte.

Algemene eisen

Iedere ruimte moet aan de volgende eisen voldoen:

De behandelruimte

In de behandelruimte wordt de PMUpermanente make up bij de klant gezet. Deze ruimte moet daarom zo worden ingericht dat u gemakkelijk en snel zo hygiënisch mogelijk kunt werken. Let bij de inrichting van de behandelruimte op de volgende eisen:

5 Wetgeving, toezicht en handhaving

Wetgeving

In het Warenwetbesluit tatoeëren en piercen staan de wettelijke veiligheidsvoorschriften aangegeven waar uw studio aan moet voldoen. In deze paragraaf wordt ook verwezen naar artikel 24 van de Warenwet en de volgende twee ministeriële regelingen; de Warenwetregeling tatoeëren en piercen en de Warenwetregeling aanwijzing veiligheidscodes tatoeëren en piercen. De actuele wetgeving kunt u vinden op wetten.overheid.nl.

Leeftijdsgrenzen

In artikel 24 van de Warenwet en artikel 10 van het Warenwetbesluit tatoeëren en piercen vindt u de wettelijke leeftijdsgrenzen voor het zetten van PMUpermanente make up:

Vergunning

Zonder vergunning mag u geen PMU zetten. In het Warenwetbesluit staat het volgende:

De artikelen 4 en 5 van het Warenwetbesluit gaan over de vergunning voor het zetten van PMU. Deze artikelen geven uitleg over de aanvraag van de vergunning en wie de bevoegdheid heeft om deze vergunning in te trekken. Een vergunning wordt alleen gegeven aan ondernemers die voldoen aan de wettelijke voorschriften uit artikel 24 van de Warenwet. Daarnaast vindt u overige regelingen in de Warenwetregeling tatoeëren en piercen en de Warenwetregeling aanwijzing veiligheidscodes tatoeëren en piercen. Hierin staat ook aangegeven hoe u de vergunning kunt aanvragen, hoe lang de geldigheidsduur is en wat de kosten zijn.

Toezicht & handhaving

De inspecteurs van Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit (NVWANederlandse Voedsel- en Warenautoriteit) en de ambtenaren van de GGDGemeentelijke Gezondheidsdienst controleren of u zich aan de wettelijke veiligheidseisen van het Warenwetbesluit houdt.

Nadat een vergunning is aangevraagd, komt een GGD ambtenaar op afspraak langs voor een inspectie. GGD ambtenaren zijn daarnaast bevoegd om een geldige vergunning in te trekken als een ondernemer zich niet aan de wettelijke bepalingen heeft gehouden. Als er overtredingen worden vastgesteld worden er maatregelen genomen volgens het interventiebeleid.

Overtredingen van het Warenwetbesluit door bedrijven met 50 of minder werknemers worden beboet met €525. Overtredingen van leeftijdsgrenzen als omschreven in artikel 24 van de Warenwet worden beboet met €795. Zie voor de actuele gegevens het Warenwetbesluit bestuurlijke boeten.

6 Lichamelijke klachten van de klant

Na het zetten van de PMUpermanente make up, kunnen er bij de klant lichamelijke klachten ontstaan. Voorbeelden hiervan zijn:

• een allergische reactie;
• misselijkheid;
• flauwvallen;
• acute ontstekingsreacties;
• huidaandoeningen.

Deze verschijnselen kunnen verschillende oorzaken hebben. Zo kunnen er klachten ontstaan wanneer PMU op een verkeerde of onhygiënische manier wordt aangebracht. Ook als de klant zich niet aan de nazorginstructies houdt, kunnen er klachten optreden. In ernstige gevallen kan er zelfs blijvende weefselschade ontstaan.

Maar ook als u wel hygiënisch werkt, kan de klant lichamelijke klachten krijgen.

In dit hoofdstuk vindt u de maatregelen die u moet nemen wanneer er tijdens of vlak na het zetten complicaties optreden. Ook wordt er beschreven hoe u moet handelen wanneer een klant enige tijd na het zetten terug komt vanwege een lichamelijke klacht.

6.1 Allergische reacties

Een allergie is een reactie van het immuunsysteem op bepaalde stoffen. Een allergische reactie ontstaat pas nadat het lichaam meerdere malen in contact is geweest met een bepaalde (lichaamsvreemde) stof. Een klant met een allergische reactie kan dus bij een eerdere PMUpermanente make up niets gemerkt hebben.

Klanten kunnen bijvoorbeeld allergisch zijn voor latex. Ook zijn er bepaalde inkt- en pigmentkleuren die allergische reacties kunnen veroorzaken. Hierdoor is het mogelijk dat de PMU vervormt of (deels) verdwijnt.

De reacties op allergieën kunnen verschillen. Sommige mensen krijgen alleen een rode en jeukende huid, terwijl mensen in het ergste geval kunnen flauwvallen of in shock raken. Vraag daarom altijd vóór de behandeling of klanten last hebben van bepaalde allergieën.

Het verschil tussen flauwvallen en in shock raken is lastig te herkennen. Neem bij twijfel altijd contact op met de alarmcentrale. Bij een shock stroomt er minder bloed naar de hersenen waardoor iemand het bewustzijn kan verliezen. Zij zijn vaak alert, angstig en verward, hebben een hoge polsslag, een ‘koude neus’ en een klamme huid. Iemand die flauwvalt komt binnen enkele minuten vanzelf weer bij. Bij een shock blijft iemand buiten bewustzijn.

6.2 Misselijkheid en flauwvallen

Het kan voorkomen dat een klant tijdens of na het zetten van de PMUpermanente make up misselijk wordt of dreigt flauw te vallen. Let op symptomen als een bleek gezicht en hevige transpiratie.

6.3 Medische hulp

Wanneer u bij klachten zelf gaat dokteren, kunnen er dingen mis gaan. Wees daarom altijd terughoudend in het behandelen van klachten. Zelf dokteren bij complicaties kan zelfs strafbaar zijn.

7 Schoonmaakschema's en overige instructies

In dit hoofdstuk vindt u schoonmaakschema’s en instructies. In de eerste paragraaf vindt u instructies voor handen wassen en handen desinfecteren. Vervolgens staat schematisch weergegeven hoe vaak en op welke wijze u uw instrumenten, apparatuur en behandelruimte moet schoonmaken, desinfecteren of steriliseren. Daarna volgen werkwijzen voor verschillende methoden van schoonmaken, desinfecteren en steriliseren.

De schoonmaakschema’s en de instructies handhygiëne kunt u downloaden als Word- of PDFPortable Document Format-document, zodat u ze eenvoudig kunt uitprinten. U kunt ze dan direct ophangen, bijvoorbeeld bij wastafels of in een schoonmaakkast.

7.1 Instructies handhygiëne

Bacteriën en virussen zijn overal, op deurknoppen, tafels, telefoons en andere voorwerpen, apparaten en materialen. Sommigen kunnen ziekteverwekkend zijn. Een van de meest voorkomende manieren waarop ziekteverwekkers worden verspreid, is via de handen. Door regelmatig handhygiëne toe te passen wordt de kans dat u of iemand uit uw omgeving ziek wordt klein.

Pas voor een goede handhygiëne onderstaande regels toe:

• Was uw handen met water en vloeibare zeep als ze zichtbaar vuil zijn. Gebruik dan geen desinfecterend middel (handalcohol); door zichtbaar vuil vermindert namelijk de werking.

• Zijn uw handen niet zichtbaar vuil? Dan mag u kiezen of u uw handen wast óf desinfecteert. Pas de manieren echter niet allebei toe; de huid droogt dan te veel uit en beschadigt sneller. De handen worden voldoende schoon als u ze alleen wast of alleen desinfecteert.

Het schema Instructies handhygiëne kunt u hier downloaden als pdf.

7.2 Schoonmaakschema's

In de schoonmaakschema’s staat hoe vaak en op welke manier gereinigd moet worden. 

U mag natuurlijk vaker schoonmaken dan in deze schema’s is aangegeven. Minder vaak of op een andere manier schoonmaken, mag alleen met een goede reden (bijvoorbeeld omdat een ruimte bijna nooit wordt gebruikt).

U kunt de schoonmaakschema’s hier downloaden als Word-document. De schema’s zijn zoveel mogelijk op losse pagina’s geplaatst, zodat u ze eenvoudig kunt uitprinten en ophangen. Tevens kunt u de schema’s aanpassen aan de eigen situatie. Bespreek binnen uw eigen organisatie de schoonmaakschema’s en werk ze in nader detail uit tot een eigen werkinstructie.

8 Informatie voor de klant

In dit hoofdstuk vindt u informatie voor uw klanten. Allereerst vindt u een voorbeeld van de informatie over de risico’s van permanente make-up, gevolgd door een voorbeeld van de nazorginstructie die u uw klanten kunt geven. Deze nazorginstructie moet minimaal de informatie uit het voorbeeld bevatten. Aanvullende informatie mag niet misleidend zijn en moet op waarheid berusten. Tot slot is een voorbeeld van een toestemmingsformulier opgenomen. U mag ook een eigen formulier opstellen. Let er op dat aan het verkrijgen en bewaren van persoonsgegevens voorwaarden verbonden zijn op basis van de Algemene verordening gegevensbescherming (AVGalgemene verordening gegevensbescherming). Meer informatie vindt u op de website van de Autoriteit Persoonsgegevens.

Alle informatie in dit hoofdstuk is ook als PDFPortable Document Format-download beschikbaar, zodat u het direct kunt uitprinten en uitdelen.

8.1 Informatie over de risico’s van permanente make-up

Download hier de PDFPortable Document Format met onderstaande informatie.

Het aanbrengen van permanente make-up brengt risico’s met zich mee. Zorg daarom dat je goed bent uitgerust en genoeg hebt gegeten. Stel de behandelaar op de hoogte van eventueel medicijngebruik of huidproblemen, allergieën, epilepsie en overgevoeligheidsreacties. En controleer op www.veiligtatoeerenenpiercen.nl dat de studio waar je een PMUpermanente make up wilt laten zetten, een vergunning heeft. Deze vergunning geeft aan dat de studio werkt volgens de hygiënerichtlijnen van het Landelijk Centrum Hygiëne en Veiligheid.

Laat geen permanente make-up aanbrengen:

• op plekken waar je het afgelopen jaar plastische chirurgie of bestraling hebt ondergaan;
• op een litteken dat minder dan een jaar oud is;
• op een plek waar minder dan zes weken geleden PMU is gezet;
• op een plek waar minder dan drie maanden geleden een PMU of tatoeage is weg gelaserd of waar de laserwond nog niet genezen is;
• op geïrriteerde huid zoals bultjes, donkere moedervlekken of zwellingen;
• als je onder invloed bent van alcohol of drugs;
• als je zwanger bent.

Daarnaast wordt het afgeraden om permanente make-up te laten zetten als je last hebt van één van de volgende aandoeningen:

• diabetes;
• hemofilie;
• chronische huidziekte;
• allergie voor pigmentstoffen of andere materialen waarmee PMU wordt gezet;
• immuunstoornis;
• hart- en vaatafwijkingen.

Heb je één van deze aandoeningen of gebruik je antistollingsmiddelen of antibiotica? En wil je toch PMU? Overleg dan eerst de mogelijkheden met een arts.

Kijk voor achtergrondinformatie over bovenstaande risico’s op www.veiligtatoeerenenpiercen.nl.

Het zetten van de permanente make-up

Omdat er tijdens het zetten van permanente make-up een wond ontstaat, is er een kans op besmetting van ziekten die via bloed worden overgedragen, zoals hepatitis B en C. Controleer daarom of de behandelaar hygiënisch werkt. Een hygiënische werkwijze is ook belangrijk om te voorkomen dat je nieuwe PMU gaat ontsteken. Let er in ieder geval op dat:

• de huid voor het zetten van de PMU wordt schoongemaakt, gedesinfecteerd en eventueel geschoren met een nieuw wegwerpscheermesje;
• de naalden en inkt steriel zijn verpakt en alleen voor jou worden gebruikt; de naalden zijn per stuk verpakt, inkt zit in kleine inktcupjes;
• tijdens het zetten schone tissues worden gebruikt om de huid schoon te maken;
• de behandelaar tijdens het zetten van de PMU handschoenen draagt en deze vervangt als hij of zij iets anders aanraakt dan de pigmenteerpen, een tissue of je huid;
• de permanente make-up na afloop wordt verzorgd en afgedekt.

Nazorg

Nieuwe PMU is vergelijkbaar met een schaafwond. Slechte verzorging en onhygiënische behandeling kunnen wondinfecties en littekenweefsel veroorzaken. Bovendien kunnen wondinfecties tot een minder mooie PMU leiden. Als je de PMU goed verzorgt, duurt het twee tot zes weken tot de behandelde huid genezen is. De behandelaar geeft schriftelijke uitleg over de nazorg van PMU. Lees dit goed door.

8.2 Nazorginstructie

Download hier de PDFPortable Document Format met onderstaande informatie.

Tijdens het zetten van permanente make-up gaat de huid kapot, waardoor er een wond ontstaat. Als je de PMUpermanente make up goed verzorgt, duurt het ongeveer zes weken tot de behandelde huid genezen is. Je mag met een permanente make-up wel douchen.

Behandel de PMU als volgt:

• was de PMU twee keer per dag met een milde ongeparfumeerde zeep;
• dep de PMU na het wassen met een schone handdoek droog;
• smeer de behandelde huid in met een zalf die je van de behandelaar hebt gekregen of die hij of zij je aanraadt.

Zorg dat je tijdens het genezingsproces:

• de behandelde huid zo min mogelijk aanraakt (was eerst je handen voordat je de huid verzorgt);
• niet krabt aan de behandelde huid;
• de PMU niet bedekt met strakke of vervuilde kleding;
• de behandelde huid niet afdekt met pleisters of verband;
• (bubbel)baden, zwembaden, sauna’s en stoombaden vermijdt;
• de behandelde huid niet blootstelt aan zonlicht of de zonnebank.

De behandelde huid blijft ook na genezing erg gevoelig voor zonlicht. Smeer je PMU daarom altijd in met zonnebrand.

Let op: neem contact op met de huisarts bij extreme roodheid, zwellingen, bloedingen, wondvocht, kleurverandering of chronische pijn.

8.3 Toestemmingsformulier

U kunt het toestemmingsformulier hier downloaden als PDFPortable Document Format-bestand.

9 Extra informatie

9.1 Voorbeeld hygiënische werkwijze

Voorbeeld hygiënische werkwijze bij de voorbereiding van PMUpermanente make up

1. Was uw handen en droog ze af met wegwerpdoekjes, of desinfecteer ze. 
2. Laat de klant op de behandelstoel of -tafel plaatsnemen.
3. Scheer zo nodig de plek waar PMU gezet wordt. Gebruik hiervoor een wegwerpscheermesje. Gooi deze direct na gebruik weg, zonder het beschermhoesje erop te zetten!
4. Desinfecteer de huid die getatoeëerd wordt (met uitzondering van huid rondom de ogen, die mag niet gedesinfecteerd worden). Gebruik hiervoor een huiddesinfecterend middel met een RVGRegister Verpakte Geneesmiddelen-nummer. Houd de inwerktijd aan die de fabrikant voorschrijft. Wacht in ieder geval tot de huid droog is. Laat de klant na het desinfecteren niet (of zo min mogelijk) meer rondlopen.
5. Breng, als de klant dit wil, pijnstilling aan volgens de gebruiksaanwijzing. Volg hierbij de regels uit paragraaf 2.4. 
6. Leg alle materialen klaar binnen handbereik.
7. Zet de inktcupjes klaar. Zorg dat ze stabiel staan. Zet ze bijvoorbeeld in een inktcuphouder. 
8. Heeft u als pijnstilling een verdovende zalf opgesmeerd? Verwijder deze dan na 20 minuten met een tissue. Desinfecteer de huid opnieuw.
9. Teken de afbeelding zo nodig op de plek waar u PMU gaat zetten. Gebruik hiervoor een zeer fijn wattenstaafje en pigment. Gooi het staafje en pigmentcupje na het tekenen weg. Gebruik het pigment(cupje) dus niet voor het zetten van PMU.
10. Was of desinfecteer de handen opnieuw en open en vul daarna de inktcupjes. Let er bij het vullen op dat de punt van de voorraadflacon het cupje niet raakt. Vul ze nooit bij; gebruik bij onvoldoende inkt altijd een nieuwe cup. 
11. Open vlak voor gebruik de steriele verpakking van de naaldmodule volgens aanwijzing op de verpakking. Laat hem op de steriele binnenkant van de verpakking liggen. 
    Zo voorkomt u dat de naald in aanraking komt met de ondergrond of uw handen. Druk de naaldmodule nooit door de verpakking heen.
12. Trek schone handschoenen aan.
13. Zet de naaldmodule in de pigmenteerpen. Raak de naald niet aan! 
14. Leg de pigmenteerpen zo neer dat de naald nergens mee in contact kan komen. Gebruik bijvoorbeeld een disposable nierbekken. 
15. Zet de pen vooraf en tijdens de behandeling alleen in de penhouder als u een open houder heeft. Een gesloten houder geeft kans op besmetting.

Het zetten van de permanente make-up

U bent nu klaar om de PMU te zetten. Houd u hierbij aan het volgende:

1. Gebruik wegwerptissues om de huid tussendoor af te vegen. Combineer dit eventueel met vloeibare antibacteriële zeep vermengd met water of lotion uit een pompflacon.
2. Gebruik voor het verdunnen van de pigmentstof schoon stromend water, steriel water, alcohol 70-80% of glycerol, of combinaties van deze stoffen. Verdun inkt altijd in een inktcupje, nooit in de voorraadflacon.
3. Gebruik dezelfde naaldmodule nooit voor verschillende klanten. Gooi de naaldmodules direct na gebruik in een UNUnited Nations-gekeurde naaldcontainer (zie paragraaf 2.7).
4. Geef naaldmodules nooit mee aan de klant.
5. Gooi de handschoenen bij een tussentijdse pauze weg en was of desinfecteer de handen. Was of desinfecteer de handen na de pauze opnieuw en trek schone handschoenen aan.
6. Trek na het zetten van de PMU de handschoenen uit en was of desinfecteer de handen.
7. Breng eventueel direct na het zetten een aftercarezalf aan op de plek waar PMU is gezet.
8. Ruim de behandelruimte, inclusief uw materialen en instrumenten, op en maak deze schoon volgens de aanwijzingen in paragraaf 2.7.

9.2 Begrippenlijst

9.3 Ctgb-databank

Hieronder staat hoe u desinfecterende middelen kunt vinden op de website van het Ctgb.

Hebt u al een desinfecterend middel en wilt u weten of u dit mag gebruiken? Gebruik dan optie A. Wilt u een overzicht van toegelaten desinfecterende middelen? Gebruik dan optie B.

A. Zoeken naar een specifiek desinfecterend middel

• Ga naar www.ctgb.nl en klik op ‘Toelatingendatabank’. Of ga direct naar https://toelatingen.ctgb.nl.
• Hier kunt u zoeken op de naam van het product.
• Controleer in het actuele gebruiksvoorschrift altijd of het middel geschikt is voor uw toepassing en welke maatregelen bij gebruik moeten worden genomen.

B. Een overzicht van toegelaten desinfecterende middelen zien

• Ga naar www.ctgb.nl en klik op ‘Toelatingendatabank’. Of ga direct naar https://toelatingen.ctgb.nl.
• Klik op de knop ‘Toon uitgebreide filters’.
• Voer de gewenste selectiecriteria in. Bij Gebruik kunt u professioneel invoeren. Bij Producttype kiest u een optie die hieronder beschreven staat:
  • Middelen die geschikt zijn voor het desinfecteren van handen hebben een PT01-code (‘Biociden voor menselijke hygiëne’).
  • Middelen die geschikt zijn voor materialen en oppervlakken hebben een PT02-code (‘Desinfecterende middelen voor privégebruik en voor de openbare gezondheidszorg, alsmede andere desinfectantia’).
  • Middelen die geschikt zijn voor oppervlakken waarop eet- en drinkwaren kunnen komen, hebben een PT04-code (‘Ontsmettingsmiddelen voor gebruik in de sector voeding en diervoeders’).
• Controleer in het actuele gebruiksvoorschrift altijd of het middel geschikt is voor uw toepassing en welke maatregelen bij gebruik moeten worden genomen.
• U kunt via de knop downloaden de selectie exporteren naar een Excel-bestand.

Deze zoekhulp is opgesteld in augustus 2019. Klopt het advies niet meer en heeft u hulp nodig? Neem dan contact op met de Servicedesk van het CtgbBoard for the Authorisation of Plant Protection Products and Biocides via telefoonnummer 0317 – 471 810 of door het servicedesk-verzoekformulier in te vullen. Het LCHVLandelijk Centrum Hygiëne en Veiligheid is niet verantwoordelijk voor eventuele wijzigingen aan de website van het Ctgb.

9.4 Desinfectiemiddelen voor handen en huid

Het middel dat gebruikt wordt om te desinfecteren hangt af van wat er gedesinfecteerd moet worden. Gaat het om de huid voorafgaand aan bijvoorbeeld permanente make-up, of gaat het om de vloer die vervuild is met braaksel? Is de tafel vervuild met bloed, of wil je je handen desinfecteren? 

Voor desinfectiemiddelen wordt er onderscheid gemaakt tussen een biocide en een geneesmiddel. Afhankelijk van wat gedesinfecteerd moet worden, wordt bepaald of er een biocide of een geneesmiddel gebruikt moet worden. 

Desinfectiemiddelen voor gebruik op levenloze oppervlakken en de intacte huid die ook na het desinfecteren intact blijft, vallen onder de biocidewetgeving. Denk aan oppervlakken, materialen en handen. Deze middelen moeten zijn toegelaten door het CtgbBoard for the Authorisation of Plant Protection Products and Biocides.

Desinfectiemiddelen voor de niet-intacte huid, of de huid die nog intact is maar direct na het desinfecteren geopend zal worden (zoals bij PMUpermanente make up), vallen onder de geneesmiddelenwet. Denk aan de huid voorafgaand aan het plaatsen van PMU of voor het behandelen van een wond. Deze middelen moeten zijn toegelaten door het CBGCollege ter Beoordeling van Geneesmiddelen.

Handen of huid?

Dit onderscheid is vrij lastig en hierdoor ontstaat er veel onduidelijkheid. Logisch, want waarom is er een verschil tussen huid en handen? De handen zijn toch ook huid? Hieronder wordt het verschil tussen een huiddesinfectiemiddel en een handdesinfectiemiddel uitgelegd.

Handdesinfectiemiddelen

Handen worden gedesinfecteerd om het aantal (ziekmakende) micro-organismen, die altijd aanwezig zijn op de handen, terug te dringen tot een acceptabel niveau. Het wordt niet gebruikt om te genezen of om ziekte te voorkomen of voor de behandeling van een wond. Handdesinfectiemiddelen worden alleen op de intacte (blijvende) huid gebruikt. Handdesinfectiemiddelen vallen daarom onder de biocidewetgeving (College ter beoordeling van Geneesmiddelen. ‘Afbakening Biociden en Geneesmiddelen.’ CBG. (2013): geraadpleegd 25 augustus 2015).

Huiddesinfectiemiddelen 

Een huiddesinfectiemiddel wordt gebruikt voor het genezen of voorkomen van ziekte, of voor de behandeling van een wond. Een huiddesinfectiemiddel kan worden gebruikt op een niet-intacte huid of op een intacte huid die ‘geopend’ wordt, zoals bij tatoeëren, piercen en PMU. Hierdoor valt een huiddesinfectiemiddel onder de geneesmiddelenwet (Werkgroep Infectie Preventie, ‘Desinfectie’. RIVMRijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. (2013), geraadpleegd 25 augustus 2015; en College ter beoordeling van Geneesmiddelen. ‘Afbakening Biociden en Geneesmiddelen.’ CBG. (2013): geraadpleegd 25 augustus 2015).

Gebruik desinfectiemiddelen altijd volgens het gebruiksvoorschrift. Lees de bijsluiter voorafgaand aan het gebruik daarom goed door.

Handen zijn toch intacte huid?

Klopt, een huiddesinfectiemiddel mag op de intacte huid gebruikt worden, dus ook op de handen. Bedenk wel dat een huiddesinfectiemiddel agressief is voor de huid en de huid uitdroogt. Meestal is er een terugvetter toegevoegd aan een handdesinfectiemiddel zodat de handen niet uitdrogen. (Werkgroep Infectie Preventie, ‘Handreiniging of desinfectie’. RIVM. (2013), geraadpleegd 7 augustus 2015).

9.5 Bronnenlijst

Relevante wet- en regelgeving

Onderstaande wetten, besluiten en regelingen zijn alle terug te vinden op wetten.overheid.nl. 

• Algemene verordening gegevensbescherming

• Besluit uitvoering rookvrije werkplek, horeca en andere ruimten

• Geneesmiddelenwet

• Tabakswet

• Warenwet

• Warenwetbesluit bestuurlijke boeten

• Warenwetbesluit tatoeëren en piercen

• Warenwetbesluit tatoeagekleurstoffen

• Warenwetregeling aanwijzing veiligheidscodes tatoeëren en piercen

• Warenwetregeling tatoeëren en piercen

• Wet milieubeheer

Overige documenten en websites

• College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden. Ctgb.nl.

• Daha T. Desinfectantia en de wet. Tijdschrift voor Hygiëne en InfectiePreventie 2004, 5: 130.

• Hoofdbedrijfschap Ambachten. Code van de schoonheidsspecialist, verschillende versies. Zoetermeer.

• Kuile B ter. Verontreiniging van tatoeagevloeistof. Infectieziekten Bulletin 2004, jaargang 15, nr. 8: 295-296.

• Poel P van de. Latexvrije onderzoekshandschoenen, de hygiënist als projectleider. Tijdschrift voor Hygiëne en InfectiePreventie 2005, 1: 3-6.

• Richtlijnen WIPWerkgroep Infectiepreventie, Stichting Werkgroep Infectie Preventie, Leiden. www.wip.nl.

• Trick WE, Vernon MO, Hayes RA, Nathan C, Rice TW, Peterson BJ, Segreti J, Welbel SF, Solomon SL, Weinstein RA. Impact of ring wearing on hand contamination and comparison of hand hygiene agents in a hospital. Clin Infect Dis. 2003 Jun 1;36(11):1383-90. Epub 2003 May 22.

• Yildirim I, Ceyhan M, Cengiz AB, Bagdat A, Barin C, Kutluk T, Gur D. A prospective comparative study of the relationship between different types of ring and microbial hand colonization among pediatric intensive care unit nurses. Int J Nurs Stud. 2008 Nov;45(11):1572-6. doi: 10.1016/j.ijnurstu.2008.02.010. Epub 2008 May 13.

Warenwetbesluit tatoeëren en piercen

Onderstaand overzicht geeft weer in welke delen van deze hygiënerichtlijnen artikel 6, eerste lid, van het Warenwetbesluit tatoeëren en piercen wordt afgedekt.

Verantwoording

De hygiënerichtlijn voor permanente make-up is voor het laatst volledig herzien in 2014. Aan de laatste herziening hebben de volgende GGDGemeentelijke Gezondheidsdienst’en en organisaties bijgedragen:

• ANBOS
• Belangenbehartigers van Tatoeëerders (BVT)
• GGD Amsterdam
•  GGD Noord- en Oost-Gelderland
• GGD Gooi & Vechtstreek
• GGD Kennemerland
• Nederlandse Bond van Tatoeëerders (NBT)
• Nederlandse Juweliers- en Uurwerkenbranche (NJU)
• Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWANederlandse Voedsel- en Warenautoriteit)
• Vereniging Professionele Piercers Nederland (VPPN)

Wijzigingen sinds laatste herziening:

• Mei 2016: paragraaf 9.4 'Desinfectiemiddelen voor handen en huid' toegevoegd.
• Augustus 2018: 
  • In paragraaf 2.3 is een advies toegevoegd om gebruikte inkten per klant en per tatoeage vast te leggen en in een inktpaspoort aan de klant mee te geven. 
  • In het toestemmingsformulier (paragraaf 2.3 en hoofdstuk 8) wordt niet geadviseerd over de bewaartermijn en niet over welke persoonsgegevens moeten worden verzameld, maar wordt geadviseerd dit vast te leggen en inzichtelijk te maken conform de Algemene verordening persoonsgegevens.
  • In paragraaf 2.7 is de verwijzing naar de positieve lijst van toegestane aftercareproducten vervallen. In plaats daarvan wordt verwezen naar een product dat voor deze toepassing een registratie als medisch hulpmiddel of geneesmiddel heeft, of dat uitsluitend bestaat uit petrolatum en bedoeld is voor toepassing op de menselijke huid
• Juli 2019: de richtlijn is omgezet naar webbased tekst; hierbij zijn enkele niet-inhoudelijke aanpassingen gedaan en zijn diverse hyperlinks geüpdatet.
• Augustus 2019: paragraaf 9.3 (zoekhulp CtgbBoard for the Authorisation of Plant Protection Products and Biocides-databank) is geactualiseerd.
• Maart 2020: de NENNederlandse norm -norm EN 420 voor handschoenen is komen te vervallen.

De hygiënerichtlijn is een uitgave van:
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu
Landelijk Centrum Hygiëne en Veiligheid
Postbus 1 | 7200 BA Bilthoven
E-mail: lchv@rivm.nl 
Web: www.lchv.nl