Ondanks de versoepelingen voelen sommige mensen zich nog niet zo vrij als voor de pandemie. Waar komt dit door? In dit onderzoek werden ervaringen van vrijheid en gevoel van opsluiting tijdens de gedeeltelijke lockdown vergeleken met de versoepelingen die daarop volgden. Omdat bekend is dat de lockdown een grote impact heeft gehad op jongeren, keken we in het onderzoek ook specifiek naar deze groep.
De resultaten zijn afkomstig uit het vragenlijstonderzoek van de RIVM Corona Gedragsunit (periode 19-23 januari 2022 en 9-13 maart 2022).
Samenvatting
Samenvatting
Ronde 18: algemeen
Tijdens de lockdown van begin 2022 (meetronde 18, 19-23 januari 2022) geven deelnemers aan zich opgesloten te voelen of vrijheid te missen. Redenen hiervoor zijn:
- Het niet nakomen van beloftes: deelnemers benoemen vaccineren als uitweg uit de coronacrisis. Wanneer de beloofde vrijheid niet komt, ervaren sommige mensen dit als oneerlijk en voelen zich opgesloten.
- Impact van maatregelen: deelnemers vinden dat de maatregelen extreem veel impact hebben op welzijn. Deelnemers noemen hierbij eenzaamheid, het gemis van ‘leven’, sociale contacten of activiteiten, en de mentale en psychische impact van de coronacrisis.
- Welzijn van jongeren: deelnemers maken zich zorgen over de impact van maatregelen op de jongere generatie.
Ronde 18: jongeren
Opmerkingen van deelnemende jongeren (16-24 jaar) bevestigen dat de lockdown een grote impact op hen heeft. Ze noemen dezelfde redenen als andere leeftijdsgroepen, maar vaker redenen die gaan over:
- Waarden en principes: bijvoorbeeld dat een land oog zou moeten hebben voor mentaal welzijn of voor vrijheid van burgers.
- Verstoring van identiteit: deelnemers missen belangrijke (sociale) ontwikkelingen
- Welzijn: gevolgen voor hun mentale gezondheid, gevoelens van eenzaamheid en bijkomende serieuze psychische aandoeningen zoals depressie en het denken aan zelfmoord.
Ronde 19: algemeen
Na het doorvoeren van versoepelingen eind februari (meetronde 19, 9-13 maart 2022) worden termen als ‘op slot’, ‘opgesloten’ en ‘gevangen voelen’ minder genoemd, zeker onder jongeren. Deelnemers (waaronder jongeren) geven aan blij te zijn met hun nieuw verkregen vrijheid. Zij kijken terug op de impact van de pandemie en de maatregelen op:
- Vrijheidsbeperking: deelnemers kijken terug op de ervaren vrijheidsbeperkingen in de voorgaande twee jaar door de coronamaatregelen en tweedeling in de maatschappij tussen mensen die wel en niet gevaccineerd zijn. Ze benoemen nooit meer opgesloten te willen worden tijdens een lockdown.
- Sociale verbondenheid: een groep deelnemers geeft aan dat er door de maatregelen problemen in relaties en sociale contacten zijn ontstaan. Er is sprake van verwaterde contacten en familieruzies door onenigheid over vaccineren en maatregelen.
- Sociaal herstel: een groep deelnemers geeft aan moeite te hebben met de heropbouw van hun sociale leven. Ze benoemen dat hun sociale leven een grote klap heeft gekregen, nog niet terug is op niveau en dat ze hier moeite mee hebben. Sommigen geven aan dat ze, door dit te erkennen, er mentaal slechter aan toe zijn dan voorheen.
- Omgaan met versoepelingen: een groep deelnemers benoemt zich pas opgesloten te voelen nu de maatregelen worden losgelaten. Hierbij zijn twee redenen te onderscheiden: hun sociale leven is leeg geraakt waardoor ze zich afgezonderd voelen. Anderen geven aan zich uit angst voor een besmetting zelf te isoleren (zie hier meer informatie), regelmatig vanwege medische redenen. Beide groepen beschrijven zich eenzaam te voelen en sociale contacten te missen.
- Angst om iets te missen (fear of missing out): een groep deelnemers benoemt dat quarantaine- en isolatie-adviezen bij een coronabesmetting of bij corona-gerelateerde klachten als extra zware beperking worden ervaren nu de samenleving weer open is. Deelnemers geven aan dat thuisblijven extra moeilijk is als andere mensen wel leuke dingen (kunnen) doen.
Ronde 19: jongeren
Jongeren die een vrije opmerking invulden over vrijheid en opsluiting noemden geen specifieke (nieuwe) thema’s. Dit is mogelijk omdat de groep jongeren die hierover schreef klein was (21 deelnemers). Wel werden woorden die samenhangen met mentale gezondheid nog steeds vaker onder deze leeftijdsgroep genoemd.
- Deelnemers aan het vragenlijstonderzoek kunnen kiezen of ze een open vraag beantwoorden aan het einde van de vragenlijst. Van de deelnemers in meetronde 18 (19-23 januari) deed 31% dit en in ronde 19 (9-13 maart) was dit 17% van de deelnemers.
- Deelnemers die bijdragen aan de analyse in dit onderzoek zijn gemiddeld wat jonger (16-24 jaar en 24-39 jaar) dan de gemiddelde deelnemers aan het vragenlijstonderzoek. Tussen de deelnemers die wel een zoekterm noemen en deelnemers die dit niet doen zijn kleine verschillen op eenzaamheid en welzijn.
Jongeren hadden het zwaar
Het totale percentage deelnemers dat psychisch gezond is schommelt over alle meetrondes tussen de 83% en 90%. Voor de oudste leeftijdsgroep (70+) is dit percentage het meest stabiel en het hoogst (tussen de 91% en 94%). Voor de jongste leeftijdsgroep (16 t/m 24 jaar) is dit percentage het laagst en schommelt het meest (tussen de 49% en 81%). In ronde 19 is dit percentage met 12 procentpunten toegenomen ten opzichte van de vorige ronde.
In meetronde 19 geeft 42% aan zich enigszins tot sterk eenzaam te voelen. Voor de jongeren (16-24 jaar) ligt dit percentage hoger (58%) dan voor de oudere leeftijdsgroepen (41 tot 46%). Na een stijging van eenzaamheid in ronde 17 en 18, is eenzaamheid deze meetronde onder alle leeftijdsgroepen weer gedaald met gemiddeld 12 procentpunten.
Veranderingen in eenzaamheid, mentaal welzijn en rapportcijfer van het leven- percentage deelnemers dat aangeeft eenzaam, mentaal gezond en gelukkig te zijn naar leeftijd. De analyse van de vrije opmerkingen gaat over de laatste twee rondes (18 & 19).
Uit onderzoek met mbo-studenten blijkt dat gevoelens van opsluiting en vrijheidsbeperking een belangrijke rol speelden in de ervaren eenzaamheid en lage mentale gezondheid.
Redenen voor mentaal welzijn
Om de ervaringen rondom mentaal welzijn en eenzaamheid in de periode van versoepelingen te verklaren, zochten we op zoektermen die gerelateerd zijn aan deze onderwerpen. 2.476 (18%) en 994 (16%) deelnemers in respectievelijk ronde 18 en 19 benoemen termen die te maken hebben met bewegingsvrijheid, sociaal contact, eenzaamheid of isolement en mentale impact (zie tabel 1).
| Thema’s | Zoektermen | Ronde 18 (19-23 januari 2022) |
Ronde 19 (9-13 maart 2022) |
||
|---|---|---|---|---|---|
| Totaal (n=13.624) | 16-24 jaar (n=178) | Totaal (n=6.342) | 16-24 jaar (n=78) | ||
| Bewegingsvrijheid | Vrij (incl. vrijheid) | 3,4% | 5,6% | 4,3% | 9% |
| Opgesloten, op slot, gevangen | 1,2% | 0% | 0,5% | 0% | |
| Stil (incl. stilstaan) | 0,6% | 0,6% | 0,4% | 2,6% | |
| Isolement, geïsoleerd, isolatie | 0,9% | 0,6% | 1,8% | 0% | |
| Vrienden en sociale contacten of eenzaam en alleen | Vriend(en), sociaal, sociale, contact | 4,7% | 10,7% | 3,1% | 7,7% |
| Ik voel, alleen*, eenzaam | 7,4% | 15,2% | 6,3% | 10,3% | |
| Gemis, ik mis, missen | 1,6% | 2,8% | 0,9% | 1,3% | |
| Mentale en psychische impact | Impact, mentaal, mentale, psychisch | 3,2% | 11,8% | 1,7% | 7,7% |
| Totaal aantal deelnemers met minimaal 1 zoekterm | 18% | 29% | 16% | 27%** | |
Jongeren gebruiken net zo vaak woorden die met bewegingsvrijheid te maken hebben als andere deelnemers die de vraag beantwoordden, maar het is opvallend dat ze bijna twee keer zo vaak woorden gebruiken die met ‘sociaal contact’, ‘alleen zijn’ en ‘eenzaamheid’ te maken hebben, en bijna drie keer zo vaak woorden die met mentale gezondheid te maken hebben. Ook zien we dat het benoemen van woorden die te maken hebben met eenzaamheid, isolement of mentale impact afneemt tussen ronde 18 en 19, terwijl woorden die te maken hebben met vrijheid toenemen. Dit lijkt een grotere afname te zijn voor jongeren dan voor deelnemers in het algemeen, en sluit aan bij de bovenstaande resultaten.
Hieronder beschrijven we de belangrijke hoofdthema’s die voortkomen uit de antwoorden die kernwoorden over ‘vrijheid’ en ‘opgesloten voelen’ bevatten.
Gevoel van opsluiting, eenzaamheid en isolatie door (langdurige) maatregelen
Een groep deelnemers benoemt dat hun vrijheid afhankelijk is van maatregelen en dat dit als neveneffect zwaar weegt. Deelnemers zijn eenzaam, raken in een isolement, missen hun vrienden, of voelen zich gevangen of opgesloten door de maatregelen. Zeker omdat het al zo lang duurt. Ze geven aan minder af te spreken met mensen, onder andere door het sluiten van de horeca, sport en cultuursector, het thuiswerken en de lockdown. Daarbij hebben ze behoefte aan leven in vrijheid en het versoepelen van maatregelen. Een deel maakt zich zorgen over de impact van de maatregelen - ook op de lange termijn - voor henzelf en voor hun omgeving. Enkelen vergelijken de vrijheid in Nederland met landen om ons heen. Anderen vragen zich af op de opsluiting in verhouding is met de (volgens hen beperkte) effecten van omikron.
Vaccineren als de weg naar vrijheid
Een groep benoemt opsluiten en vrijheid vaak samen met vaccineren, burgerverantwoordelijkheid en het 2G-beleid. Een deel hiervan voelt zich slachtoffer van opsluiting door mensen die niet gevaccineerd zijn. Daarnaast benoemt een groep dat mensen die verantwoordelijkheid hebben genomen door zich te laten vaccineren, als beloning meer vrijheid zouden moeten krijgen (met een 2G-beleid). Andere deelnemers uiten juist een behoefte aan vrijheid voor de mensen die niet gevaccineerd zijn (tegenstanders van het 1G-, 2G- en 3G-beleid). Weer anderen zijn tegen onderscheid tussen mensen die wel en niet gevaccineerd zijn, en vinden vrijheid voor iedereen belangrijker dan bescherming tegen corona.
Te weinig aandacht voor de psychische gevolgen
Deelnemers benoemen dat de coronapandemie grote impact heeft op hun eigen mentale gezondheid en die van mensen om hen heen. Een groep vindt dat er te weinig aandacht is voor de psychische gevolgen van alle maatregelen, zeker op de lange termijn. Deelnemers geven aan dat ze zich hier inmiddels meer zorgen over maken dan over besmetting door het virus.
Zorgen over jongeren
Een groep deelnemers heeft zorgen over de impact van maatregelen voor jongeren, kinderen en ouderen. Hierbij noemen deelnemers de volgens hen extreem veel schoolsluitingen, online lessen (die niet altijd soepel verlopen) en het mentale welzijn van jongeren. Deelnemers hebben zorgen over de gevolgen van maatregelen op de lange termijn; het niet verbonden zijn met elkaar, bijvoorbeeld bij hechte vriendschappen, leervertraging, studieschuld of schooluitval. Ook verwachten ze dat de jonge generatie nog hun hele leven met de impact zal moeten doorleven. Deelnemers vragen dan ook om meer aandacht voor jongeren of geven aan dat ze meer recht hebben op vrijheid, omdat de impact van de maatregelen voor hen het zwaarst weegt.
Bovenstaande redenen worden ook door jongere deelnemers genoemd. Daarnaast vallen drie extra thema’s rondom vrijheid en opsluiting op.
Principieel voor vrijheid staan
Onder de jongere deelnemers valt op dat er vanuit principes wordt geredeneerd: Nederland zou principieel voor vrijheid moeten staan met oog op welzijn van burgers en de maatschappij, ook als dit ten koste zou gaan van de volksgezondheid.
Groot gemis in (sociale) ontwikkeling
Jongere deelnemers benoemen een groot gemis in hun (sociale) ontwikkeling. Hierbij worden drie voorbeelden gegeven:
- Een mogelijkheid om mensen te ontmoeten en een sociaal netwerk op te bouwen wordt gemist. Deelnemers vinden dat dit juist hard nodig is omdat er grote veranderingen in hun levens plaatsvinden (zoals verhuizingen of beginnen aan een nieuwe studie).
- Vrijheid voor mogelijkheden tot ontwikkeling van hun eigen identiteit wordt gemist, doordat sectoren dicht zijn en ze niet gewoon kunnen 'leven'.
- Het missen van onderwijs; door quarantaine en de coronamaatregelen waarbij onderwijsinstellingen werden gesloten.
Daarnaast geven deelnemers aan dat een lockdown uitzichtloosheid met zich meebrengt en dit nooit meer te willen. Ook hebben ze het gevoel dat de afgelopen twee jaar permanente schade heeft veroorzaakt, bijvoorbeeld op hun welzijn, gezondheid of vaardigheden. Jongere deelnemers delen hierbij gevoelens van eenzaamheid, het denken aan zelfmoord, frustratie en stress. In deze antwoorden lijken emoties hoog op te lopen.
Zorgen over mentaal welzijn
Zorgen over mentaal welzijn spelen onder alle deelnemers. Wel bestaat onder jongere deelnemers het beeld dat de mentale impact zwaarder weegt in hun leeftijdsgroep. Hierbij worden serieuze psychische problemen genoemd zoals depressie en het denken aan zelfmoord, of 'mentaal kapotgaan' bij henzelf en jongeren om hen heen. Sommigen kiezen ervoor om corona en de maatregelen daarom te negeren.
Ook uit een eerdere analyse naar ervaren positieve- en negatieve effecten van de coronapandemie (d.d. 30 september 2021) blijkt dat beperking in de bewegingsvrijheid als een belangrijk negatief effect van de coronapandemie wordt gezien. Ook in dit onderzoek werd dit thema minder vaak genoemd door jongeren dan door andere deelnemers. Jongeren gaven aan vooral stilstand in persoonlijke ontwikkeling te ervaren. Dit werd vijf keer vaker door jongeren genoemd dan door andere deelnemers.
Blij met vrijheid
Een groep deelnemers ervaart meer vrijheid. Minder deelnemers dan in meetronde 18 voelen zich opgesloten, geïsoleerd of ervaren mentale impact van maatregelen.
Reflectie op mentale effecten
Deelnemers die wel over mentale impact spreken, kijken terug op de (mentale) schade van de maatregelen in de afgelopen twee jaar. Hierbij wordt boosheid en verdriet over de schade geuit, maar ook blijheid over dat dit nu voorbij is. Deelnemers benoemen ook nooit meer een strenge lockdown te willen of opgesloten te willen worden.
De pandemie heeft relaties gekost
Een groep deelnemers heeft het specifiek over de impact van de pandemie op relaties en hun sociale leven. Hierbij benoemen sommige deelnemers het vele thuiswerken, de lockdowns waardoor relaties verwateren, maar ook regelmatig problemen tussen familie en vrienden door een verschillende mening over het corona- of vaccinatiebeleid.
Moeite met heropbouw van een sociaal netwerk
Sommige deelnemers hebben ervaren dat hun sociale leven een grote klap heeft gekregen, nog niet terug is op niveau en dat ze hier moeite mee hebben. Door thuiswerken zien ze geen collega’s meer, door langdurige maatregelen hadden ze minder sociale contacten of door een slechtere conditie bewegen ze minder of hebben ze minder zelfvertrouwen. Sommigen geven aan dat ze er met versoepelingen juist mentaal slechter aan toe zijn. Hierbij wordt bijvoorbeeld genoemd dat ze ineens zien hoe anders hun leven eruit ziet dan dat van anderen (met betere sociale netwerken of betere fysieke gezondheid). Dat doet hen verdriet.
Een andere groep benoemt juist weer meer deel te nemen in het sociale leven en weer contact te hebben gehad.
Juist opsluiting door versoepelingen
Er is ook een groep die aangeeft dat door de versoepelingen ze juist meer geïsoleerd zijn gaan leven omdat ze geen risico willen lopen, bijvoorbeeld vanwege een medische aandoening. Deze groep zegt dan ook zich eenzaam en geïsoleerd, of benadeeld te voelen.
Ook benoemen enkelen rekening te blijven houden met deze groepen.
Quarantaine of isolatie extra beperkend
Deelnemers vinden de huidige quarantaineregels nu extra confronterend, omdat de rest van de samenleving wel verder gaat. Ook benoemen deelnemers dat de impact van isolatie of quarantaine voor een (mogelijke) besmetting mentaal te zwaar weegt. Sommigen benoemen dit als reden om niet meer te testen.
Thema’s verschillen niet voor deelnemers in de jongste leeftijdscategorie, maar dit kan zijn omdat er maar 21 jongeren (16-24 jaar) waren die in meetronde 19 een vrije opmerking met de bovenstaande zoektermen gaven.
In meetronde 18 (19-23 januari 2022) van het vragenlijstonderzoek werd aan het einde van de vragenlijst de volgende vraag gesteld: "Heeft u nog opmerkingen over de coronamaatregelen in het algemeen, dan kunt u dat hieronder schrijven". In totaal gaven 13.624 van de 44.227 deelnemers (31%) hier antwoord op. 178 van deze deelnemers vielen in de leeftijdsgroep 16-24 jaar. In meetronde 19 (9-13 maart 2022) gaven 6.342 deelnemers (17%) van de 37.504 deelnemers antwoord op deze vraag. Slechts een klein aantal deelnemers (78 personen) viel in deze meetronde in de leeftijdsgroep 16-24 jaar.
Voor de hoofdthema’s (opgesloten voelen, vrijheid) werd gezocht op een selectie van kernwoorden die relevant lijken te zijn om het hoofdthema in kaart te brengen. Op basis van die kernwoorden wordt een kwalitatieve indicatie gegeven van veel voorkomende thema’s. Resultaten op basis van deze methode zijn indicatief, maar kunnen laten zien wat er speelt onder een deel van de deelnemers aan het onderzoek.