Een hand op je schouder, een knuffel, een stevige handdruk. Juist bij een uitvaart ervaren mensen steun aan dicht bij elkaar zijn. Maar uitgerekend dat fysieke nabij zijn is potentieel gevaarlijk geworden door het coronavirus. Uitvaartondernemers en mensen die een naaste verliezen nemen maatregelen voor een goed afscheid. En proberen tegelijkertijd de verspreiding van het coronavirus te voorkomen.
Dit interview is afgenomen in december 2020.
We spreken ritueelbegeleider Annemarie Gooiker uit Bergharen en Jolien van der Kooij uit Amsterdam, uitvaartbegeleider en tevens schrijver en docent in de uitvaartbranche.
Niet alles is in protocollen te vangen
Sinds de uitbraak van COVID-19 schakelen veel uitvaartbegeleiders voor de voorbereidende gesprekken over op beeldbellen. Voor uitvaartbegeleiders zijn het rare tijden, zegt Annemarie: “Het is echt wennen om cliënten niet live te zien en niet alle non-verbale communicatie op te vangen.” Tijdens de afscheidsceremonie kan ervoor gekozen worden om naaste familie en vrienden de uitvaart in persoon te laten meemaken en anderen via een livestream. Zo kunnen meer mensen dan maximaal is toegestaan afscheid nemen. Maar niet alles is in protocollen te vangen en juist bij het overlijden van een naaste is samenzijn essentieel. Wat betekent dat in de dagelijkse praktijk? “Er kan veel niet, maar veel ook wel”, aldus Annemarie. Jolien beaamt dit: "Het gaat erom dat we de grenzen opzoeken van wat wel mogelijk is."
Je kunt het niet meer inhalen
Jolien van der Kooij is een ervaren uitvaartbegeleider en Annemarie Gooiker is ritueelbegeleider en voorganger bij afscheid. Beiden werken zelfstandig en worden ingehuurd door uitvaartondernemingen. Er is veel veranderd sinds maart, niet alleen praktisch. Het is voor beiden vooral zoeken naar nieuwe wegen om de pijn van de door corona genoodzaakte afstand te overbruggen. Annemarie: "Vooral de afstand tot familie en vrienden ‘hakt er in’, ik sta er nu emotioneler in dan voor corona. Ik realiseer me steeds meer hoe zwaar het is voor een gezin of familie. Je weet, als corona straks voorbij is kunnen zij dingen die nu niet mogen niet meer inhalen."
Door corona is er in 2020 een oversterfte van 15.000 mensen in Nederland, 10% hoger dan verwacht (bron: CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek), zie ook VK, 29 jan 2021). Zoveel sterfgevallen zoveel begrafenissen. Het emotionele karakter ervan maakt het naleven van de maatregelen (vooral afstand houden en niet knuffelen) extra moeilijk. Traditionele rouwrituelen, zoals het bezoeken van een uitvaart, het condoleren van nabestaanden en het geven of ontvangen van fysieke sociale steun, is door het coronavirus moeilijk. Dit kan betekenisgeving aan het verlies in de weg staan.
Voor alle professionals werkzaam in de uitvaartbranche vraagt het veel inventiviteit en wikken en wegen om ervoor te zorgen dat familieleden op een waardige manier afscheid kunnen nemen. Het is zoals Annemarie zegt: een dierbare begraven kun je maar één keer. Het kan tot schuldgevoel en problemen in de rouwverwerking zorgen als nabestaanden het gevoel hebben geen goed afscheid te hebben kunnen nemen [1].
Nabijheid is zó gewenst
De voorbereiding van het afscheid gebeurt vaak online, maar ook nog steeds bij mensen thuis. Terwijl Annemarie het per geval bekijkt gaat Jolien zonder uitzondering naar de mensen toe. Annemarie: “Thuis is prettiger, maar ik neem corona heel serieus, voor ieders gezondheid. En dan kom je er ineens achter dat we toch met teveel mensen zijn en dicht op elkaar aan tafel zitten. Dan draai ik heel praktisch een fauteuil om en neem daar plaats”.
Ook Jolien probeert altijd haar eigen draai eraan te geven: “Met mooi weer spreek ik gewoon buiten af aan een picknicktafel of ik ga op afstand op een steen zitten. Voor mij is het cruciaal dat ik oogcontact met de mensen maak. Ik weeg altijd af wat wijsheid is. Ik let goed op mijn gezondheid zodat ik anderen niet in gevaar breng. Soms overtreed ik de afstandsregels, daar wil ik eerlijk over zijn. Dat doe ik niet als ik verkoudheidsklachten bemerk bij anderen. Maar nabijheid is zó gewenst, dan raak ik toch iemand aan, alhoewel ik merk dat je ook goed contact maakt met aankijken, stil zijn en ruimte geven. Als er teveel mensen bij elkaar zijn, ga ik op afstand zitten maar dat lukt niet altijd. Zeker in de loop van de dagen tijdens de voorbereiding van de uitvaart merk ik dat ik soms makkelijker word en ik weet dat ik een risico neem.”
Niet alles is in protocollen te vangen. Maar al doende leert men. Uitvaartondernemers en ritueel begeleiders krijgen steeds meer ervaring in het organiseren van uitvaarten gedurende de pandemie. Ze leren dus praktische toepassingen die misschien soms niet helemaal in overeenstemming zijn met de regels, maar wel zorgen voor een kleine kans op overdracht van het coronavirus.
Met begrip voor het mechanisme van de overdracht is het vaak mogelijk per situatie op maat een passende oplossing te bedenken waardoor troost kan worden gegeven, zonder dat de overdrachtrisico’s groter worden.
Met de hand op het hart
Als het overleg online gaat stuurt Annemarie eerst een e-mail met een uitnodiging en technische uitleg. “Het is elke keer weer spannend of alles technisch werkt.” Belangrijk is het gevoel van verbinding, ook op afstand. “Bij mensen thuis proef je de sfeer, merk je hoe de onderlinge band is, je hoort een zucht, ziet een blik. Online merk ik dat mensen de neiging hebben om aan dat eerste contactmoment voorbij te gaan. Je loopt het risico dat het meteen zakelijk wordt. Maar dat menselijke contact is zo belangrijk. Daarom begin ik altijd met een moment van voorstellen en condoleren. Ik leg een hand op m’n hart of m’n handpalmen tegen elkaar als gebaar van medeleven. En ik vraag ook altijd wie er in de kamer zijn, zodat ik iedereen persoonlijk kan begroeten. Bij online overleg nemen de kinderen het vaak over van hun vader of moeder. Heel logisch, maar je mag zeker die achtergebleven partner niet vergeten.” Jolien vult aan: "Er speelt vaak veel in families, ik wil vooral het onderling contact zien om op die manier een goed afscheid te organiseren."
Als een leeuw voor de familie staan
Toch schuurt het ook. Begraafplaatsen en crematoria zijn soms ‘roomser dan de paus’ stelt Jolien: “Vooral aan het begin van de pandemie was er veel rigiditeit. Ik ga dan tot het uiterste om een passend afscheid mogelijk te maken. Ik sta ‘als een leeuw’ voor de familie en meestal is er dan een oplossing te vinden .” Dat lukt helaas niet altijd. Annemarie: “Soms heb ik het gevoel dat ik er niet alles uit heb kunnen halen. Pas tijdens de uitvaart zelf kwam ik er achter dat de overledene een heel goede band had met zijn hondje. Dat dier was van grote betekenis voor hem. Maar de hond was letterlijk niet in beeld geweest en er was niet over gesproken. Dat houdt me dan wel bezig na afloop.”
Als uitvaartondernemer heb je met veel partijen te maken. Uiteraard met de familie van de overledene maar ook met begraafplaatsen, crematoria en cateraars die nu vaak bij de familie thuis of op een open plek in de buitenlucht toch nog eten bezorgen. Het komt vaak voor dat je te maken krijgt met verschil van inzicht in het opvolgen en naleven van de coronamaatregelen. Met name in de eerste golf werd er in de uitvaartbranche heel strak volgens de regels gewerkt. Er mocht bijna niemand bij het sterven zijn en na het overlijden werd het lichaam meteen weggehaald, zonder dat er familie bij mocht zijn. Opbaren kon niet [2]. Daarna is het wat losser geworden en werd er meer in oplossingen gedacht. Het blijft belangrijk om hierover open en transparant te zijn, in gesprek te gaan met elkaar om te bekijken wat wel en niet kan.
Benoemen wat we nu doormaken
Ook troost geven is veranderd. De hand op een arm of schouder zoals Annemarie gewoon was te doen, mag nu niet. “Ik doe het in zo’n geval bij mezelf en zeg: dit zou ik nu graag bij u doen. Dat geeft mensen toch wat troost.” Daarnaast vindt ze het belangrijk om te benoemen wat we nu doormaken. “Je hoeft niet steeds het woord corona te gebruiken, maar er ook niet krampachtig omheen te gaan.”
En soms hebben beslissingen van anderen gevolgen voor henzelf. Annemarie: “Een hoogbejaarde mevrouw van wie de man aan corona was overleden koos ervoor om nog een keer naast hem in bed te slapen. De kinderen namen afscheid in beschermende kleding, mevrouw maakte een andere keuze. Dat heeft ook gevolgen voor mij . Ik let nog beter op de afstand- en de hygiëneregels. Ik kom met veel mensen in contact en heb daarnaast ook m’n eigen gezin met vier kinderen én ouders op leeftijd.”
Soms is het ondoenlijk om de maatregelen op te volgen en maken mensen andere keuzes. Nabestaanden kunnen er in dat geval voor kiezen om tijdelijk de coronaregels te breken om vervolgens minstens vijf dagen in isolatie te gaan. Bij deze keuze is het belangrijk om te overwegen of de risico’s voor de persoon/personen zelf opwegen tegen de mogelijkheid voor een goed afscheid. Deze keuze heeft ook gevolgen voor de personen in de directe omgeving (familie, mantelzorgers uitvaartondernemer). Deze personen moeten bij het bewust niet opvolgen van de coronaregels worden geïnformeerd en moeten de gelegenheid krijgen zich extra te beschermen.
Zodat iedereen er toch bij is
En dan is de dag van de uitvaart aangebroken. Met in veel gevallen een livestream voor mensen die niet zelf aanwezig mogen of kunnen zijn. Ook dat vraagt een andere manier van werken. Jolien knipt de ceremonie soms op om zoveel mogelijk mensen de gelegenheid te geven afscheid te nemen: “Bij een uitvaart van een kindje per boot vroeg ik mensen, die niet aanwezig mochten zijn bij de ceremonie of op de boot mee konden, aan de kant van het water te staan zodat ze een bloem konden gooien. Dit soort oplossingen maken net het verschil.” Annemarie: "Oogcontact is tijdens de ceremonie belangrijker dan ooit."
"Ook met de mensen die op afstand meekijken. Ik kijk in de camera, heet hen welkom en bedank hen ook aan het eind. En ik geef aan dat het moment van afscheid is gekomen en dat na het laatste lied de verbinding wordt verbroken. Dat lijkt een detail, maar mensen ervaren het anders vaak als confronterend en abrupt. Ik brand ook een kaars namens die mensen op afstand of lees namens hen een tekst voor, zodat iedereen er toch bij is.”
Een uitvaartritueel draagt bij aan het onder ogen komen van de realiteit van het verlies en daarna aan de verwerking van het verlies. Door de maatregelen van de overheid om de verspreiding van het coronavirus te vertragen, zijn bijeenkomsten beperkt tot een kleine groep. Dit geldt ook voor religieuze/kerkelijke bijeenkomsten en de uitvaarten zelf. Afscheid nemen in deze tijden van corona is daardoor extra moeilijk. Uitvaartverzorgers doen er alles aan om ervoor te zorgen dat zoveel mensen kunnen deelnemen aan het ritueel. Het is goed om je te realiseren dat er ook na de uitvaart nog vele contactmogelijkheden met de rouwenden mogelijk zijn.
Nieuwe gebruiken en rituelen
Zo zagen beide uitvaartbegeleiders de afgelopen maanden nieuwe gebruiken ontstaan. Annemarie: “Iemand wilde na zijn overlijden per se een Marialied laten horen. De uitvaart was in een crematorium, meezingen mocht niet maar er was wel behoefte aan. Ik heb voorgesteld om mee te neuriën. Dat was heel ontroerend en verbindend. En dat neem je weer mee in je vak.” Jolien: ”Normaliter zit de familie met de rug naar de andere gasten toe, ik vraag nu soms aan het begin naast de kist te gaan staan zodat ze iedereen die binnenkomt even aan kunnen kijken en begroeten. Dit neem ik mee.”
Omdat de koffietafel niet meer kan zien ze ook daar nieuwe rituelen. Zo deelde een familie zakjes snoep uit. “Want oma gaf altijd snoep mee als je bij haar kwam.” En door na afloop buiten een grote haag te vormen en op afstand naar elkaar te zwaaien of zoals Jolien soms doet ‘toch nog een samenkomst-op-afstand in een nabijgelegen park of op een parkeerplaats’. Ook dat geeft een gevoel van even iets met elkaar delen.”
Door corona zijn in de uitvaartbranche nieuwe vormen en rituelen bedacht en nieuwe gewoonten aangeleerd, maar uiteraard is niet alles mogelijk. Het levert in ieder geval waardevolle informatie en ideeën op, ook voor na de coronatijd.
Veel is anders en mensen snappen dat over het algemeen wel en houden er al rekening mee, aldus Annemarie. En toch: “Bij heel groot verdriet, zoals de plotselinge dood van een jongere, is er extra boosheid en frustratie. Er is ons al zoveel onrecht aangedaan en dan nu ook nog die beperkingen, hoor ik dan. Dat maakt het toch wel ingewikkeld en raakt me dan extra.”
Met dank aan
Met dank aan:
Annemarie Gooiker-Loeffen en Jolien van der Kooij
Foto's: De Gevoelige Plaat
Bronnen:
- Smid, G. E. (2020). A framework of meaning attribution following loss. European Journal of Psychotraumatology, 11(1), 1776563.
- Zitvast, H. Rouw door COVID. Pallium 23, 10–11 (2021).
Het interview is afgenomen in december 2020.