Het dagelijks leven van jongeren veranderde sterk tijdens periodes met coronamaatregelen, maar welke invloed heeft de coronaperiode nu nog op hun leven? Uit hun antwoorden blijkt dat jongeren in hun persoonlijke ontwikkeling, maar ook mentaal en sociaal nog de gevolgen van de pandemie merken. Verder vindt 1 op de 5 jongeren dat ze door de coronapandemie beter om kunnen gaan met hun problemen nu. Ook vulden jongeren in welke gebeurtenissen ze meemaakten in coronatijd en of ze daar nog last van hebben. Op deze pagina bespreken we de resultaten van het 9e kwartaalonderzoek (september 2023). Dit is onderdeel van het Gezondheidsonderzoek COVID-19.
Jongeren ervaren een ontwikkelingsachterstand
In september 2023 stelden we jongeren de volgende vraag: ‘De coronaperiode ligt inmiddels achter ons, maar het kan dat je er toch nog iets van merkt. Heeft de coronaperiode nu nog invloed op jouw leven? Leg uit.’ 972 van de 5.079 jongeren die meededen aan de 9e kwartaalmeting gaven daar antwoord op.
Angst voor virussen en nieuwe maatregelen
Opvallend is dat een aantal jongeren het oneens is met de vraagstelling. Zij vinden dat de coronaperiode nog volop aan de gang is. 1 op de 10 antwoorden gaat dan ook over angst voor het virus, angst voor nieuwe maatregelen, of beide. Aanleiding voor hun (vernieuwde) angst voor corona of lockdowns noemen jongeren recente coronabesmettingen in hun netwerk en de boostercampagne. Het blijkt dat deze angst het gedrag van een deel van de jongeren soms nog beïnvloedt. Bij angst voor het virus doordat ze meer afstand bewaren in het OV (openbaar vervoer) of nog vaker hun handen wassen. Bij angst voor de maatregelen noemen jongeren dat ze minder vooruitplannen of er meer rekening mee houden dat hun plannen niet door kunnen gaan.
“De coronaperiode ligt nog lang niet achter ons. Er worden nog steeds mensen ziek en er zijn nog steeds heel veel mensen die kampen met gezondheidsklachten door corona. Op bepaalde plekken zoals ziekenhuis moet je nog steeds een mondkapje dragen en in de zorg moet je nog steeds regelmatig testen. […] Dus waakzaam blijven moeten we allemaal.”
“Ik word nerveus als er veel mensen die ik niet ken dicht bij me komen, of als ik iets moet aanraken wat vreemden ook aangeraakt hebben.”
“Als mensen hoesten in de trein ofzo wil ik wegkruipen.”
“Word nog wel nerveus van reizen, doe dan wel mondkapje op. En 't is niet alsof corona niet meer bestaat. Omdat ik het nu een keer heb gehad ben ik banger om het nog een keer te krijgen omdat de kans op long covid dan een stuk groter is.”
“De angst dat we opnieuw in zo'n pandemie komen, en dan vooral de angst voor de bijbehorende maatregelen.”
“Bang dat lockdowns terugkomen.”
“Ik ga er minder van uit dat dingen die lang van tevoren gepland staan doorgaan omdat er in de tussentijd dingen kunnen veranderen.”
“Leerlingen zijn er zichtbaar door geraakt. […] Veel kinderen zijn bang dat het zomaar, ineens, opnieuw kan gebeuren, een lockdown/avondklok.”
Invloed op de persoonlijke ontwikkeling
Hoe kan het dat de angst voor het coronavirus en voor nieuwe coronamaatregelen blijft? Het antwoord hierop heeft waarschijnlijk te maken met het onderwerp dat jongeren het vaakst noemen in hun antwoorden: ontwikkelingsachterstand. Bijna 1 op de 3 antwoorden gaat hierover. Jongeren beschrijven dat ze achterlopen met hun school of studie of dat ze veel belangrijke levensgebeurtenissen, zoals overgangsmomenten, hebben gemist. Ze begonnen bijvoorbeeld op de middelbare school zonder eerst de groep 8-musical en kamp, verlieten de middelbare school zonder gala en eindexamen, of startten hun studie zonder introductiedagen of op kamers gaan. De lesstof die slecht is blijven hangen door de online lessen moet worden ingehaald, maar de overgangsmomenten die jongeren niet konden meemaken, kunnen ze vaak nooit meer inhalen. Ook jongeren die beginnen met werken voelen die ontwikkelingsachterstand van gemiste ervaringen en door het onlineonderwijs. Sommigen jongeren schrijven ook dat ze hierdoor nu bang zijn om dingen te missen.
“Veel belangrijke dingen niet meegemaakt, studievertraging, etc.”
“Door corona heb ik een slechte basis gehad bij mijn opleiding, waardoor ik nu alles in de praktijk moet leren.”
“Bepaalde dingen niet kunnen doen geeft mij een achterstand op andere leeftijdsgroepen en leeftijdsgenoten die wel deze dingen hebben kunnen doen op het financieel gebied en op het gebied van cv.”
“Dat ik bijna 2 jaar school heb gemist en nu gewoon verder moet zonder enige versoepelingen of hulp om die jaren in te halen.”
“Ik heb veel belangrijke events in mijn leven niet kunnen meemaken. Wat betreft studie ben je wel gewoon 'oud' maar mist wel een deel van het studentenleven.”
“Bepaalde evenementen of gebeurtenissen in je leven zijn tijdsgebonden. Voornamelijk bij jongeren. Die tijd krijg je nu nooit meer terug en het voelt als een gemis. Kansen die je nooit meer zal krijgen.”
Mentale gevolgen
Ook mentale gevolgen worden in bijna 1 op de 3 antwoorden genoemd. Naast angst voor de coronamaatregelen en het virus noemen jongeren dat ze moeite hebben met prikkels of dat ze drukte nu slechter aankunnen. Het kan soms moeilijk voor hen zijn om weer in een normaal ritme te komen. Ook zijn er deelnemers die nog terugdenken of nare herinneringen hebben aan de coronaperiode of die uiting geven aan sombere of depressieve gevoelens. Een paar jongeren noemen dat ze nog worstelen met een eetstoornis die tijdens de lockdowns ontstond of verergerde. Daarnaast zijn er ook een paar jongeren die aangeven nog vaak terug te denken aan een overleden dierbare of de vervelende ziekteperiode die een dierbare meemaakte in coronatijd.
“Minder motivatie.”
“Omdat ik eraan terugdenk.”
“De coronaperiode was mentaal erg zwaar voor me en daar ben ik nog steeds niet helemaal van hersteld.”
“Isolement en moeilijk weer in het normale ritme te komen.”
“Sneller overprikkeld in drukke ruimtes.”
“Door niks te kunnen doen last gekregen van paniekaanvallen.”
“Ik zit op dit moment al 1.5 jaar thuis omdat ik depressief ben en autisme heb. Ik ben uitgevallen toen ik corona kreeg.”
“Ik denk dat ik lichte trauma's heb opgelopen door de coronamaatregelen, die nu nog steeds effect hebben op de manier van mijn leven.”
“Ik ben depressief geweest tijdens de coronaperiode en zonder hulp had ik vrijwel zeker een poging gedaan om mijn leven te beëindigen. De wachtrijen toen en nu voor jongeren met psychische klachten is verontrustend en corona heeft echt een enorme wond gemaakt waar enkel een pleister over geplakt is.”
“In corona leek het alsof even alles stillag en niks hoefde. Nu lijken dingen snel druk en overweldigend.”
Veranderd sociaal leven
De coronamaatregelen beperkten het sociale leven door online les, werken op afstand en doordat afspreken met vrienden lastiger was. Sommige jongeren geven aan dat ze hier nu nog de gevolgen van merken. Bijvoorbeeld omdat ze minder vrienden hebben, eenzaam zijn, of zich ongemakkelijk voelen in sociale situaties. Een aantal jongeren geven aan dat ze het moeilijker vinden om in grote groepen te zijn. Of ze benoemen dat bijvoorbeeld hun opa en oma geen kus meer willen bij een begroeting.
“Nog steeds last van het kwijtraken van vriendschappen.”
“Ik heb niet echt meer connectie met anderen.”
“Minder sociaal, meer introvert, moeite met nieuwe contacten.”
“Grote groepen minder goed verdragen.”
“Ik merk dat mijn sociale batterij erg snel leeg is. Ook merk ik dat sinds corona het afspreken met vrienden lastiger gaat. Tijdens corona heb ik een aantal vrienden weinig tot niet gezien en het contact weer oppakken is daardoor lastig.”
“Vriendschappen zijn minder in aantal, schooldagen zijn erg lang”
Post-COVID
Een ander gevolg van de coronapandemie is post-COVID (ook wel long COVID). 1 op de 4 antwoorden gaan over post-COVID of over fysieke klachten die met een COVID-19-besmetting te maken kunnen hebben. Jongeren die zelf post-COVID hebben, geven aan dat ze het gevoel hebben dat hun leven stilstaat en balen ervan hoe weinig ze kunnen doen. Een volledige beschrijving van hoe jongeren met post-COVID de invloed van deze ziekte op hun leven ervaren, kun je teruglezen in de resultaten van de vorige ronde op de pagina Lichamelijke gezondheid. Naast post-COVID noemen mensen ook blijvende klachten die te maken kunnen hebben met een eerdere coronabesmetting, zoals concentratieproblemen, moeheid, verminderde weerstand en geur- en smaakverlies. Een aantal mensen zegt dat ze recent nog corona hebben gehad. Daarnaast heeft het ook invloed op het leven en de ontwikkeling van jongeren als ouders of andere gezinsleden post-COVID hebben. Een ziek familielid wordt opvallend vaak genoemd in de antwoorden.
“Ik heb long-covid en volledig afgekeurd.”
“Verlaagd concentratie vermogen.”
“Mijn moeder heeft long covid, ik ben mantelzorger voor haar.”
“1 van mijn ouders kampt met long/post-covid waardoor we niet zoveel meer kunnen doen als daarvoor. We hebben ons leven hierdoor moeten aanpassen.”
“Verminderde geur, smaak, sneller buiten adem.”
“Heb onlangs weer positief getest voor corona.”
Hybride werk en onderwijs
Hybride werken en leren is een blijvende verandering waar deelnemers vaker positief over zijn. Ongeveer 1 op de 10 antwoorden gaan hierover. Het voordeel hiervan is dat het tijd scheelt en nieuwe mogelijkheden geeft. Aan de andere kant missen mensen soms het contact met klasgenoten of collega’s. Sommige scholieren vinden dat ze minder goed les krijgen dan voor de coronapandemie. Andersom merken jonge docenten die de vragenlijst invulden, dat leerlingen slechter in hun vel zitten en onder druk staan om hun leerachterstand in te halen. Ook zorgmedewerkers merken nog steeds veel van corona. Denk aan hygiënemaatregelen die blijvend veranderd zijn en nieuwe COVID-19-patiënten.
“Thuiswerken is genormaliseerd. Dit heeft voordelen en nadelen.”
“Ik kon meer vakken volgen, en hierdoor makkelijker instromen in mijn gewenste master.”
“Sommige lessen worden opgenomen en online geplaatst, dit is heel handig!”
“Thuiswerken is nu mogelijk, soms prettig maar soms neem je werk hierdoor ook te vaak mee naar huis.”
“Scholen hebben besloten geen corona regels meer op examens toe te passen, waar klassen die toen in de 4e zaten juist het meeste last van hebben. Aangezien je in de 4e juist de basis mee krijgt voor 5 en 6 vwo (voorbereidend wetenschappelijk onderwijs). Deze basis is er dus niet of nauwelijks.”
Veranderde maatschappij en politiek
Een klein deel van de jongeren kreeg door de coronaperiode een ander beeld van de politiek en maatschappij. Degenen die hier iets over zeggen, vertrouwen de overheid meestal minder of helemaal niet meer. Ook vertellen jongeren over blijvende meningsverschillen die ze hebben met familie of vrienden of dat ze spanningen ervaren in hun sociale omgeving omdat discussies over vaccinatie of maatregelen elk moment weer kunnen oplaaien.
“Ja hoe moet je dat uitleggen, delen familie kwijt, ruzies met mensen, je ziet nu hoe de ware aard van de maatschappij is.”
“Dat je vrijheid zomaar beperkt kan worden door de overheid.”
“De discussie heeft mij vrienden gekost. Ook nu gaat de discussie door en verpest de sfeer.”
“Discussies rondom Corona liggen nog gevoelig en het sociale leven is anders dan hiervoor voor mensen rond mijn leeftijd.”
“Nog minder vertrouwen in overheid want ik wou geen vaccin maar ik voelde erg veel druk om het wel te doen daar voel ik mij erg rottig over.”
Financiële gevolgen
Minder dan 3% van de deelnemers zegt dat ze nog financiële gevolgen ervaren. Een duidelijke link met de coronaperiode is er bijvoorbeeld als jongeren een hogere studieschuld hebben door vertraging die ze opliepen door het onlineonderwijs. Anderen hebben het over inflatie. Een enkeling heeft als zzp’er nog geldproblemen door de beperkingen van toen, of vertelt over het faillissement van het bedrijf van zijn of haar ouders.
“Ik heb enorme studievertraging opgelopen waardoor ik achterloop en een jaar over moet doen. Dit kost me heel veel geld wat ik niet heb.”
“Alles is onbetaalbaar duur geworden.”
“Ja door corona is alles gestegen de prijzen. Een huis vinden voor jongere is te lastig met deze prijzen.”
“M’n bedrijf is nog aan het herstellen.”
Positieve gevolgen
Ongeveer 6% van de deelnemers benoemt (ook) een positief gevolg van de coronaperiode. Vooral zelfkennis wordt hier genoemd. Jongeren weten dankzij de rust van de coronaperiode beter wat ze willen en wat hun behoeftes zijn wat betreft sociaal contact en tijd voor zichzelf. Sommigen hebben nu een hechtere band met vrienden of familie. Anderen zijn nu dankbaarder voor hun vrijheid.
“Ik ben me bewuster van mijn mentale gezondheid en de invloed van sociaal contact daarop.”
“Door quarantaine was ik alleen en dat zorgde ervoor dat ik mezelf beter leerde kennen en mezelf durfde te zijn en de oordelen van mensen om me heen minder te voelen.”
“Ik weet veel meer wat belangrijk voor mij is, doordat ik bepaalde dingen erg miste in de tijd dat ik deze niet kon doen.”
“Ik plan mijn weken minder vol.”
“Duidelijk voor ogen waar ik in het leven tijd aan wil besteden en waar niet, dus positief inzicht.”
“Ik heb een hechtere band gekregen met mijn vrienden.”
“Meer waardering voor de vrijheid en privileges die ik heb.”
1 op de 5 jongeren kan beter omgaan met problemen dankzij de coronaperiode
Om te peilen of de coronaperiode jongeren weerbaarder maakte, kregen ze de volgende stelling te zien: ‘Door de coronaperiode kan ik beter omgaan met problemen die nu op mijn pad komen.’ Een vijfde van de jongeren was het met deze stelling eens. De rest van de jongeren antwoordden neutraal of waren het oneens.
Vaker last van het overlijden van een dierbare aan corona
Om inzicht te krijgen in de gebeurtenissen uit de coronaperiode waar jongeren nog last van houden, vulden jongeren eerst in welke gebeurtenissen zij meemaakten. Daarna konden ze aangeven of ze nog last hadden van die gebeurtenissen.
86% van de jongeren maakte een corona-gerelateerde gebeurtenis mee. Jongeren hebben het vaakst zelf corona gehad (72%), maar de gebeurtenis waar jongeren het vaakst nog last van hebben is het overlijden van een dierbare aan corona. Van de 6% die dit meemaakten gaf in september de helft aan dat ze hier last van hadden. In juni gaf slechts een derde aan hier last van te hebben. Ook als ze geen afscheid konden nemen van een dierbare door de coronamaatregelen (6% meegemaakt), hadden jongeren daar relatief vaak nog last van (38%). Bij het meemaken van geweld of bedreiging door de coronamaatregelen (3%) daalde juist het percentage dat daar nog last van had, van 27% in juni naar 22% in september.
Er komen relatief weinig jongeren bij die in de afgelopen 6 maanden een dierbare verloren aan corona of geen afscheid konden nemen. Dat er nu wel meer jongeren zijn die hier last van hebben, komt waarschijnlijk omdat ze nu pas merken dat ze die gebeurtenissen niet goed hebben verwerkt. Ook blijft juist de kleine groep deelnemers die harder is geraakt door deze gebeurtenissen invullen dat ze die meemaakten.
De grafiek hieronder laat per ronde zien hoeveel procent van de jongeren aangeeft dat ze een bepaalde gebeurtenis meemaakten. De grafiek in het rechtertabblad laat per gebeurtenis zien hoeveel procent daar nog last van had.
Jongeren die aangaven nog last te hebben van een gebeurtenis, kregen extra vragen om vast te stellen of de klachten betekenen dat ze mogelijk een risico hebben tot het ontwikkelen van een posttraumatische stressstoornis (PTSS (Posttraumatische Stressstoornis)). Bij 4% van de jongeren was dit het geval. Dat is een stijging vergeleken met de 4 rondes ervoor (september 2022 – juni 2023), maar ligt lager dan de 6% die we zagen in maart en juni 2022.
Als alle gemeten factoren worden meegewogen, blijkt er een verband tussen eenzaamheid en symptomen van PTSS, nadat iemand een heftige gebeurtenis meemaakte die te maken had met het coronavirus of de coronamaatregelen. Dat verband is er ook bij zelfdodingsgedachten, stress door de thuissituatie en lichamelijke klachten. Daarnaast overlapt de groep jongeren die stress ervaart door de coronaperiode en/of -maatregelen deels met de groep die symptomen heeft van PTSS.