Stand van zaken vaccinaties

Hoeveel mensen zijn gevaccineerd?
In december 2021 is meer dan 85% van de mensen van 18 jaar en ouder gevaccineerd tegen COVID-19. Omdat een deel van de mensen die zich niet willen laten vaccineren ook niet meedoet aan onderzoek, is het niet goed mogelijk de vaccinatiebereidheid precies te bepalen. Waarschijnlijk ligt het tussen de 87 en 89%. Na de fase van grootschalig vaccineren werken GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst)’en en zorgprofessionals nu fijnmazig en doelgericht, om mensen te informeren, vaccinatie makkelijker te maken en mensen die dat willen eventueel alsnog te vaccineren. We zien een lagere vaccinatiegraad bij jongeren/jongvolwassenen, mensen met wantrouwen richting de overheid, mensen met een niet-westerse migratieachtergrond, zwangere vrouwen en mensen binnen de reformatorische gezindte. 

In interviews hebben we mensen gevraagd naar hun redenen om een boosterprik te willen. Vooral 'jezelf beschermen' wordt vaak genoemd. Ook noemen mensen sociale verantwoordelijkheid: geïnterviewden zien het ook als middel om de besmettingscijfers te laten dalen en uit de pandemie te komen. Twijfels die we horen in interviews gaan over: 'is het niet beter om boosterprikken te gebruiken voor derdewereldlanden?', 'is een derde prik echt nodig voor gezonde mensen?' en 'is het niet effectiever om in te zetten op het prikken van mensen die niet gevaccineerd zijn?'.

Motivaties en barrières voor vaccineren

Wel of niet vaccineren?
Zowel de groep mensen die zich wel heeft laten vaccineren, als de groep die zich niet heeft laten vaccineren, is heel divers. Een deel van de mensen heeft hierin een definitieve keuze gemaakt, anderen (nog) niet. We gaan eerst in op de verschillende opvattingen en overtuigingen waarvan uit onderzoeken van de RIVM Corona Gedragsunit blijkt dat ze een rol spelen bij de keuze om wel of niet te vaccineren. 

In het vragenlijstonderzoek zien we dat 'onder druk gezet worden' en 'zorgen over bijwerkingen op lange termijn' momenteel de meest genoemde redenen zijn om niet te vaccineren. Dit horen we ook in interviews en zien we in vrije opmerkingen in de gedragsvragenlijst. Uit analyses van de vrije opmerkingen in de vragenlijst blijken de volgende motivaties om niet te vaccineren:

• Weerstand: integriteit van het eigen lichaam beschermen in reactie op vrijheidsbeperkingen/dwang
• Zorgen: onzekerheid over werking en bijwerkingen van het vaccin (op de lange termijn)
• Vertrouwen: geen vertrouwen in de overheid of specifiek kritiek op het coronabeleid
• Noodzaak: al corona hebben gehad of een gezond lichaam hebben, en daarom geen noodzaak zien 
• Onderliggende aandoeningen of gezondheidsproblemen die vaccineren weerhouden

Op hoofdlijnen zien we eigenlijk bekende argumenten terug die we ook zien bij andere vaccinatiecampagnes. Echter, voor het eerst sinds de metingen van de gedragsunit van het RIVM zien we dat overheidsbeleid door veel deelnemers wordt genoemd als reden bij de keuze om wel of juist om niet te vaccineren. 

Uit het vragenlijstonderzoek blijkt dat mensen die zich recent (na 1 oktober) hebben laten vaccineren, dit vooral hebben gedaan met de redenen 'ik wilde mezelf beschermen', 'ik wilde mensen in mijn omgeving beschermen' en 'om bij te dragen aan de weg uit de coronacrisis'. Deze drie redenen waren ook de belangrijkste redenen voor mensen die zich al eerder in de campagne hebben laten vaccineren. In open antwoorden van de vragenlijst zagen we dat mensen die momenteel niet gevaccineerd zijn de volgende redenen noemen om dit mogelijk (in de toekomst) toch te overwegen. Van meest naar minst genoemd:

• Als werking en bijwerkingen op lange termijn duidelijk zijn ('ik wacht nog af')
• Als vrijheden voor mensen die niet gevaccineerd zijn verder worden beperkt
• Als de gezondheidssituatie van de deelnemer zou veranderen (ouder worden, in risicogroep of nadat ze kinderen hebben gekregen)
• Als er een 'traditioneel' eiwit/proteïne vaccin (zonder mRNA techniek) op de markt komt

Opmerkingen over vrijheidsbeperkingen zien we terug in zowel de redenen om niet te vaccineren, als in de redenen om toch wel een vaccin te overwegen. Een deel van de niet gevaccineerde mensen zal zich dus uit pragmatische overwegingen alsnog laten vaccineren bij een verdere aanscherping van het 2G/3G-beleid en een deel van de mensen zal zich juist verder afzetten tegen het beleid. 

Meer dan motivaties
Een deel van de mensen zien we niet goed terug in het onderzoek. Bijvoorbeeld jongeren en mensen met lage taalvaardigheden. Daarom hebben we aanvullend literatuuronderzoek gedaan. Daar kwam onder andere uit dat naast motivatie en kennis verschillende onderliggende barrières in meer of mindere mate een rol spelen bij vaccinatiekeuzes:  

• Structurele barrières, bijvoorbeeld geen vervoer naar een vaccinatielocatie hebben of geen internet om een afspraak te maken
• Gedragsbarrières, bijvoorbeeld sociale normen, het volgen van vertrouwde vrienden of leiders in een gemeenschap 
• Informationele barrières, bijvoorbeeld taalbarrières, of mis- en desinformatie over vaccins en de pandemie

Om de vertaalslag te kunnen maken naar de praktijk en te zien wat er nodig is, is het belangrijk om stil te staan bij deze complexiteit. 

Interventies

Welke interventies zien we in Nederland?
Aanvullend op de grootschalige landelijke vaccinatiecampagne lopen er veel interventies om mensen te bereiken en te informeren. Wat weten we hier intussen over? Het ECDC noemt als succesfactoren het betrekken van gemeenschappen en het samenwerken op lokaal en regionaal niveau. Inzicht in factoren die vaccinatiebereidheid beïnvloeden en de vaccinatiegraad bij specifieke doelgroepen verhogen, helpt bij het ontwikkelen van passende strategieën. In Nederland werken GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst)’en hard om met fijnmazige interventies specifieke doelgroepen te bereiken. Bijvoorbeeld jongeren, mensen met een migratieachtergrond, arbeidsmigranten, asielzoekers/statushouders en dak- en thuislozen.

Uit een eerste inventarisatie bij GGD’en blijkt dat deze interventies zich vooral richten op informeren, beïnvloeden van houding en faciliteren – het wegnemen van praktische barrières. Interventies in tekst en beeld (flyers, posters, website) richten zich vooral op het vergroten van kennis en wegnemen van praktische barrières. Een andere veelgebruikte interventie is een laagdrempelig aanbod van vaccinaties, bijvoorbeeld via vrije inloop en mobiele priklocaties. GGD’en bieden praktische ondersteuning en gaan met mensen in gesprek, onder meer via groepsvoorlichting. Ze zetten vooral eigen medewerkers en kanalen in voor het verspreiden van interventies en bereiken van doelgroepen, maar werken hierin ook samen met sleutelfiguren zoals buurtwerkers.

Werkzame elementen uit de literatuur
Een eerdere publicatie van de gedragsunit van het RIVM beschrijft drie pijlers voor een effectieve en evenwichtige vaccinatiecampagne: betrouwbaar informeren, ondersteunen bij het maken van een keuze, en faciliteren. De werkzame elementen (op basis van literatuurstudie) hierbij zijn:

1. Informeren: communiceer open, eerlijk, duidelijk en transparant. 
2. Keuzes ondersteunen: gebruik geloofwaardige bronnen en vertrouwde boodschappers waarmee mensen in gesprek kunnen gaan. Zoals huisartsen, buurtwerkers en andere sociale sleutelfiguren. Maak de boodschap passend bij de doelgroep (geen 'one-size-fits-all' benadering). Speel flexibel in op veranderingen in onder andere drijfveren. Maak het aantrekkelijk. Werk samen met lokale gemeenschappen, bouw vertrouwen op en raadpleeg ze om boodschappen passend te maken.
3. Faciliteren: haal drempels weg, maak vaccineren gemakkelijk, toegankelijk en betaalbaar. Gebruik nudges, maak vaccineren de standaard optie. Zorg dat een intentie zich gemakkelijk vertaalt in daadwerkelijk vaccineren, bijvoorbeeld via reminders van een afspraak.

In deze fase van de pandemie zijn er groepen mensen die stellig zijn en mensen die niet zo stellig zijn in hun voorkeuren. Maatregelen zoals het coronatoegangsbewijs en vrijheidsbeperkingen kunnen verschillend werken op deze groepen. Voor de mensen die minder stellig zijn in hun voorkeur om niet te vaccineren, kan het een reden zijn om zich alsnog te laten vaccineren. Voor de mensen die hier wel stellig in zijn, kan het hun mening juist versterken.

Drie pijlers voor effectieve en evenwichtige vaccinatiecampagne

Van de gevarieerde groep van ongevaccineerde Nederlanders kan een deel nog worden bereikt, door laagdrempelig aanbod in combinatie met passende informatie en ondersteuning bij hun keuze. Inmiddels is er veel bewijs beschikbaar over de beschermende werking van de vaccinaties. Deze kennis kan worden gebruikt in de gesprekken die de sleutelfiguren met mensen die twijfelen kunnen voeren. 

1. Maak informatie begrijpelijk: mensen moeten een geïnformeerde risico-inschatting kunnen maken. Help mensen met het interpreteren van informatie, zodat iemand de consequenties van beide keuzes –  wel vaccineren of niet vaccineren –  goed begrijpt. Bijvoorbeeld, een visualisatie van de risico’s van vaccineren (in termen van geregistreerde bijwerkingen) afgezet tegen de risico’s van het krijgen van COVID-19 (in termen van aantal besmettingen, ziekenhuisopnames en sterfte).
2. Erkenning, aandacht en dialoog: wel of niet vaccineren, het is niet voor iedereen een makkelijke keuze. Hoe gaan we daarmee om? Begrip en aandacht voor wie het lastig afwegen vindt, helpt om een constructieve dialoog te voeren. Erken dat het kiezen voor een vaccin een moeilijke afweging kan zijn en houd rekening met de overtuigingen van mensen. Mensen maken verschillende afwegingen in waarden, bijvoorbeeld de bescherming van naasten of bijdragen aan de pandemiebestrijding. Niet iedereen zit met dezelfde vragen. Goede voorbeelden zijn de artsen die de straat op gaan om laagdrempelig met mensen te praten over het coronavaccin en de onlangs opgerichte vaccinatie-twijfeltelefoon.
3. Barrières wegnemen: sommige mensen zijn niet tegen vaccineren, maar ervaren wel hindernissen waardoor ze uiteindelijk geen prik gaan halen. Ondersteuning bieden om deze barrières te verminderen kan mensen dan helpen. Succesvolle strategieën hierbij zijn bijvoorbeeld vaccineren zonder afspraak of via prikbussen in wijken, en samenwerkingen met sleutelfiguren.