Eerder werden twee GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst)-richtlijnen uitgebracht: Gezondheidsrisico’s van bovengrondse hoogspanningslijnen (2005) en Gezondheidsrisico’s RF EM Velden van zendinrichtingen voor mobiele telecommunicatie en omroep (2006). Omdat sindsdien veel nieuw onderzoek is gedaan en veel nieuwe technologische ontwikkelingen hebben plaatsgevonden, was het nodig om de twee richtlijnen te vernieuwen. Het samenvoegen van de twee richtlijnen tot één nieuwe richtlijn zorgt daarbij ook dat de informatie makkelijk op één plek te raadplegen is.

Datum van publicatie van deze richtlijn: 11 september 2024

De richtlijn bevat de volgende onderdelen:

• Basisinformatie
• Extreem laagfrequente elektromagnetische velden (ELF-EMV Elektromagnetische velden (Elektromagnetische velden))
• Radiofrequente elektromagnetische velden (RF-EMV)
• Elektrogevoeligheid

Elk onderdeel bevat de vragen die vaak bij de GGD binnenkomen over dat onderwerp en geeft daarop de elementen voor een antwoord. De onderdelen “vraag en aanpak van de GGD” zijn er primair op gericht de GGD-medewerker handvatten te geven om een vraag te beantwoorden. Ze zijn niet bedoeld om direct als QenA te gebruiken op een website of in een informatietekst.

Indien informatie elders aanwezig is en door de werkgroep van de richtlijn als betrouwbaar wordt beoordeeld, is ervoor gekozen die informatie niet over te nemen in deze richtlijn maar te verwijzen naar de betrouwbare bron elders. Zo wordt veel doorverwezen naar het Kennisplatform Elektromagnetische Velen en Gezondheid. Aan dit platform nemen vertegenwoordigers van verschillende kenniscentra deel, zoals RIVM, DNV, TNO, Rijksinspectie Digitale Infrastructuur (RDI) en GGD GHOR Koepelorganisatie Gemeentelijke en gemeenschappelijke gezondheidsdiensten en geneeskundige hulpverleningsorganisaties in de regio (Koepelorganisatie Gemeentelijke en gemeenschappelijke gezondheidsdiensten en geneeskundige hulpverleningsorganisaties in de regio) NL. Kennisberichten en informatie worden binnen het kennisplatform afgestemd, zodat alle deelnemers zich in de informatie kunnen vinden.

Als het 50 Hz Hertz (Hertz) magneetveld sterk genoeg is, kunnen acute effecten optreden door prikkeling van zenuwen, zoals lichtflitsen (fosfenen) in het oog en tintelingen en onwillekeurige spiersamentrekkingen. In 1998 heeft de ICNIRP International Commission for Non-Ionizing Radiation Protection (International Commission for Non-Ionizing Radiation Protection) grenswaarden vastgelegd. Onder die waarden worden geen acute effecten verwacht (ICNIRP, 1998). Daarbij gaat het om de grenswaarde van 100 microtesla voor het algemene publiek en 500 microtesla voor werknemers. De grenswaarde van 100 microtesla is in 1999 vastgelegd in een Europese aanbeveling. In Nederland gebruiken de netbeheerders de grenswaarde van 100 microtesla als blootstellingslimiet. Op voor het publiek toegankelijke plaatsen zou het magneetveld dus altijd zwakker dan 100 microtesla moeten zijn. Vooralsnog is in Nederland geen enkele grenswaarde voor dit soort magneetvelden wettelijk vastgelegd. In 2010 heeft ICNIRP de grenswaarden verhoogd naar 200 microtesla voor het algemene publiek en 1000 microtesla voor werknemers (ICNIRP, 2010). Dat heeft niet geleid tot wijzigingen in het Nederlandse beleid.

In veel epidemiologisch onderzoek komt een verband naar voren tussen wonen in de buurt van bovengrondse elektriciteitslijnen en het voorkomen van leukemie. Dit verband lijkt consistent te zijn. In eerder onderzoek ging het vooral over kinderen, recent zijn ook aanwijzingen voor dit verband gevonden bij volwassenen (GR groepsrisico (groepsrisico) 2022). Er is geen biologisch mechanisme bekend dat verklaart hoe magneetvelden leukemie zouden kunnen veroorzaken. Naar andere soorten kanker en andere ziekten is veel minder onderzoek gedaan. Daarom zijn de conclusies daarover minder sterk.

Leukemie bij kinderen

In 1979 deden Wertheimer en Leeper in de Verenigde Staten voor het eerst onderzoek naar het verband tussen het wonen nabij bovengrondse elektriciteitslijnen en het voorkomen van leukemie bij kinderen. Daarna werden nog verschillende andere onderzoeken hiernaar gedaan. In 2000 brachten twee verschillende onderzoeksgroepen alle gegevens samen in een zogenaamde gepoolde analyse. Beide groepen kwamen onafhankelijk van elkaar tot dezelfde conclusie: kinderen die dichtbij een elektriciteitslijn woonden bij een magneetveld sterker dan 0,3 of 0,4 microtesla hadden meer kans om leukemie te krijgen dan kinderen die niet op zo’n plek woonden. De Gezondheidsraad concludeerde in 2000 dat de gegevens wezen op een “redelijk consistente associatie” tussen wonen in de nabijheid van bovengrondse hoogspanningslijnen en een geringe verhoging van de kans op leukemie bij kinderen (GR, 2000). In het voorzorgbeleid wordt de waarde van jaargemiddeld 0,4 microtesla aangehouden.

In 2002 besloot IARC International Agency for Research on Cancer (International Agency for Research on Cancer) om blootstelling aan magneetvelden te classificeren in categorie 2B, als ‘mogelijk kankerverwekkend bij mensen’. Dit gebeurde op basis van het verband tussen leukemie bij kinderen en het wonen in de nabijheid van elektriciteitslijnen die werd gevonden in epidemiologisch onderzoek (zie het achtergronddocument van de WHO World Health Organization (World Health Organization )). Zie Tekstkader “IARC en EPA Environmental Protection Agency (Environmental Protection Agency) classificatie” voor uitleg over de IARC classificatie.

De Gezondheidsraad heeft in 2018 het eerdere advies geactualiseerd en concludeerde uit al het tot dan toe beschikbare onderzoek dat er voor leukemie bij kinderen aanwijzingen zijn voor een oorzakelijk verband met de blootstelling aan magneetvelden (GR, 2018). Als overigens wordt gekeken naar de meest recente gepoolde analyses (Kheifets 2010 en Amoon 2022), lijkt het verband minder sterk.

Volgens de Gezondheidsraad is leukemie weliswaar een zeldzame aandoening, maar is de kans om leukemie te krijgen voor kinderen die in een magneetveld wonen dat sterker is dan 0,3 tot 0,4 microtesla tot een factor 2,7 keer zo hoog. Onderzoek naar magneetveldsterkte liet namelijk een duidelijker verband zien met leukemie dan onderzoek naar de afstand tot elektriciteitslijnen. Dat was voor de Gezondheidsraad reden om de minister te adviseren om in overweging te nemen het voorzorgbeleid, dat tot dan toe alleen voor bovengrondse hoogspanningslijnen gold, uit te breiden naar ondergrondse elektriciteitskabels en andere bronnen van magneetvelden uit het elektriciteitsnetwerk, zoals transformatorstations en transformatorhuisjes.

Hersentumoren bij kinderen

Onderzoeksresultaten suggereren ook een hogere kans op hersentumoren bij kinderen die wonen op plaatsen waar de gemiddelde magneetveldsterkte langdurig hoger is dan 0,4 microtesla. Volgens de Gezondheidsraad zijn de aanwijzingen voor een verband met hersentumoren zwakker dan voor leukemie. Er wordt bij alle genoemde associaties gesproken van ‘aanwijzingen’, omdat er geen inzicht is in een mogelijk werkingsmechanisme, en ook dierexperimenteel en in-vitro onderzoek geen bewijs oplevert voor een causale rol van blootstelling aan magneetvelden.

Neurodegeneratieve ziekten en volwassenen

In 2022 bracht de Gezondheidsraad nog twee adviezen uit:

1. Hoogspanningslijnen en gezondheid: Neurodegeneratieve ziekten.
   De Gezondheidsraad concludeerde dat er geen aanwijzingen zijn voor een verband tussen wonen in de buurt van hoogspanningslijnen en de vier onderzochte neurodegeneratieve ziekten: de ziekte van Alzheimer, ALS Amyotrofische Laterale Sclerose (Amyotrofische Laterale Sclerose ), de ziekte van Parkinson en MS Multiple Sclerose (Multiple Sclerose ). Er bleken wel aanwijzingen te zijn dat mensen die werken met sterke magneetvelden een hoger risico op ALS en de ziekte van Alzheimer hebben dan mensen die daar niet mee werken. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om lassers of mensen die in de elektriciteitsindustrie werken. Het is onduidelijk hoe het magneetveld ALS of de ziekte van Alzheimer kan veroorzaken, en bij welke niveaus op de werkplek dat risico dan bestaat.
2. Hoogspanningslijnen en gezondheid: Kanker bij volwassenen.
   In het advies hoogspanningslijnen en gezondheid concludeerde de Gezondheidsraad dat voor de meeste onderzochte vormen van kanker geen aanwijzingen waren op een verband met het wonen dichtbij hoogspanningslijnen. Leukemie treedt mogelijk wel vaker op bij volwassenen die dichtbij hoogspanningslijnen wonen dan bij volwassenen die daar verder vandaan wonen (net als bij kinderen). De Gezondheidsraad vond ook aanwijzingen dat mensen die werken met sterke magneetvelden een hoger risico hebben op leukemie en enkele andere vormen van kanker. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om lassers en mensen die in de elektriciteitsindustrie werken. Het is onduidelijk hoe en bij welke blootstellingsniveaus het magneetveld kanker zou kunnen veroorzaken.

De gemeente Amsterdam ontwikkelt beleid voor nieuwe transformatorstations, ondergrondse kabels en transformatorhuisjes. Dat beleid gaat uit van voorzorg. De netcomponenten bevinden zich in de stad vaak in een dichtbebouwde omgeving. Uitbreiding van elektriciteitsvoorzieningen roept vaak vragen op over het magneetveld bij omwonenden. In het Amsterdamse voorzorgbeleid is het uitgangspunt dat zoveel als redelijkerwijs mogelijk voorkomen wordt dat bestaande gevoelige bestemmingen (woningen, scholen en kinderdagverblijven) in een magneetveld terechtkomen dat sterker is dan 0,4 microtesla. Bij het aanpassen van bestaande en het aanleggen van nieuwe hoogspanningskabels, onderstations en transformatorhuisjes, wordt aan de hand van vaste afstanden bepaald wat de kans is dat een gevoelige bestemming binnen de 0,4 microtesla magneetveldzone valt.

Daarbij worden in Amsterdam de afstanden in de onderstaande tabel gebruikt.

Tabel: Gehanteerde afstanden in Amsterdam m.b.t. de soort componenten.

Als er geen gevoelige bestemmingen binnen die afstand liggen, kan de uitbreiding doorgaan. Wanneer er wel gevoelige bestemmingen binnen die afstand liggen, wordt de netbeheerder gevraagd om een inschatting te maken van de 0,4 microtesla magneetzone rond de netcomponent (die is meestal kleiner dan de afstand die in het Lysias advies staat). Als er nog gevoelige bestemmingen binnen de 0,4 microtesla magneetveldzone liggen, wordt door de netbeheerder onderzocht of er aanvullende maatregelen mogelijk zijn om het magneetveld in de bestaande gevoelige bestemmingen onder de 0,4 microtesla te krijgen. 

Hieronder staat een aantal vragen die de GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst) kan krijgen, met ingrediënten voor een antwoord op de vragen.

Is het ongewenst dat een school of kinderdagverblijf vlakbij een hoogspanningslijn, onderstation of transformatorhuisje staat?

Uit voorzorg vindt de GGD het belangrijk  om, zoveel als redelijkerwijs mogelijk, te voorkomen dat nieuwe situaties ontstaan waar mensen langdurig verblijven in een magneetveld dat sterker is dan 0,4 microtesla. Omdat rond scholen en kinderdagverblijven veel onrust kan ontstaan adviseert de GGD de gemeente om scholen en kinderdagverblijven te beschouwen als plekken waar je langdurig verblijft. De Gezondheidsraad heeft in 2018 aan de Rijksoverheid geadviseerd om te overwegen het voorzorgbeleid uit te breiden naar andere situaties dan bij bovengrondse hoogspanningslijnen, zoals transformatorhuisjes en ondergrondse kabels (GR 2018). Bij vragen hierover is het belangrijk om mee te wegen wat de verblijftijd van kinderen is op de locatie. Op school verblijven kinderen bijvoorbeeld korter dan thuis. De Gezondheidsraad heeft in 2008 aangegeven wat met langdurig verblijf wordt bedoeld: minimaal 14-18 uur per dag gedurende minstens een jaar (GR groepsrisico (groepsrisico), 2008). De conclusie zou kunnen zijn dat kinderen op school daardoor minder risico lopen. Wanneer een school al vlakbij een onderstation of een andere bron van een magneetveld staat, adviseert de GGD niet om de school te sluiten of het onderstation te verplaatsen. Het is namelijk niet zeker dat het magneetveld tot gezondheidsschade kan leiden.

Als een school toch op een plek staat waar het magneetveld sterker is dan 0,4 microtesla (jaargemiddeld) kan de GGD de volgende dingen doen:

• De gemeente adviseren om rekening te houden met onrust die kan ontstaan onder ouders of bewoners.
• De gemeente inhoudelijk helpen bij contact met de netbeheerder over onderzoek aan de magneetveldzone van een bestaande situatie en de communicatie daarover.
• Dezelfde werkwijze hanteren als bij vragen rond woningen.
• Adviseren een andere indeling van een schoolgebouw of kinderdagverblijf te overwegen (bijvoorbeeld geen klaslokalen naast de bron van het magneetveld). Dit kan ook tegemoetgekomen komen aan de zorgen van de ouders van de kinderen.

Hoe kom ik erachter waar ondergrondse kabels lopen?

Het is mogelijk om bij het kadaster een zogenaamd KLIC (Kabels en Leidingen Informatie Centrum) oriëntatieverzoek te doen. Het tarief daarvoor is 11,00 euro (maart 2024). Daarmee wordt duidelijk welke kabels waar lopen in een perceel van een woonadres. Zonder kosten kan een indruk van hoogspanningslijnen, kabels en stations verkregen worden via de site van HoogspanningsNet, maar deze informatie is, in tegenstelling tot de informatie van het kadaster, niet gevalideerd. De liggingsdata van de verschillende netbeheerders is ook apart in te zien: Tennet, Stedin, Liander en Enexis.

Hoe sterk is het magneetveld van een ondergrondse kabel nabij/in mijn woning?

De GGD kan op basis van bestaande kennis (bijvoorbeeld uit het RIVM rapport 'ELF velden bij verschillende bronnen' ) inschatten hoe sterk het magneetveld ongeveer kan zijn nabij de woning. Soms kan het op grond van zorgen van bewoners wenselijk zijn om metingen te doen. Het RIVM heeft daarvoor apparatuur beschikbaar die de GGD kan lenen. Deze meting is een momentopname. Het jaargemiddelde magneetveld kan hoger of lager zijn. In de dagelijkse GGD-praktijk zijn indicatieve metingen geschikt als ondersteuning bij communicatie over de het verband tussen magneetveld en gezondheid. Het kan een indruk geven van het magneetveld op verschillende plaatsen in huis. Door samen met een bewoner door het huis te lopen met een meetapparaat, zijn vaak de meeste vragen beantwoord. Het is belangrijk om aan de vraagsteller duidelijk te vertellen dat de GGD geen officiële metingen doet en geen meetrapport zal maken. Het Kennisplatform EMV Elektromagnetische velden (Elektromagnetische velden) kan advies geven over instanties die dit soort metingen kunnen doen.

 Bij nieuwe onderstations of hoogspanningskabels laat de netbeheerder op verzoek van het bevoegd gezag soms een magneetveldzone berekenen door een onafhankelijk adviesbureau. Zo’n berekening is indicatief, omdat er geen gestandaardiseerd rekenvoorschrift bestaat voor het bepalen van de magneetveldzone rond ondergrondse kabels of onderstations. Betrokkenen (bevoegd gezag, GGD, netbeheerder) zullen keuzes voorgelegd krijgen voor de invoergegevens (daarbij is vooral de stroomsterkte die door de kabel of het station gaat belangrijk) en voor wat in de berekening wordt meegenomen. GGD-en kunnen beslissen of ze om zo’n berekening vragen en voor wie zo’n berekening meerwaarde heeft.

Er is een speeltuintje recht onder een hoogspanningslijn. Is dat veilig voor mijn kind?

Recht onder een hoogspanningslijn is de magneetveldsterkte waarschijnlijk hoger dan 0,4 microtesla. Mensen die in een magneetveld wonen dat sterker is dan 0,4 microtesla hebben mogelijk een hogere kans om leukemie te krijgen (zie paragraaf gezondheidseffecten van EMV). De verblijfsduur van kinderen in een speeltuintje is kort in vergelijking met de plek waar kinderen wonen, en draagt daardoor relatief weinig bij aan de jaargemiddelde blootstelling. De Gezondheidsraad heeft geoordeeld dat ‘wonen’ gelijk staat aan minimaal een jaar minstens 14 uur per dag ergens verblijven. Spelen ontraden op zo’n plek is niet nodig op basis van wetenschappelijke inzichten.

Ouders die zich zorgen maken kunnen zelf overwegen hun kinderen niet te laten spelen in een bestaand speeltuintje bij een hoogspanningslijn. Wanneer een gemeente voornemens is een nieuwe speeltuin te realiseren onder een hoogspanningslijn zou het advies van de GGD kunnen luiden het speeltuintje indien mogelijk op een andere plek aan te leggen. De reden daarvoor is ten eerste het voorkómen van ongerustheid die zou kunnen ontstaan bij omwonenden door het realiseren van een speeltuin op een dergelijke plaats. Ten tweede zou het zonde zijn indien een speeltuin vanwege ongerustheid ongebruikt zou blijven. Aangezien bewegen, sport en spel gezond is voor kinderen dient dit meegewogen te worden in de uiteindelijke beslissing.

Heeft het zin om bovengrondse lijnen ondergronds te maken?

Vanuit gezondheidskundig perspectief kan dat gunstig zijn, omdat daardoor mogelijk minder woningen in een magneetveld staan dat sterker is dan 0,4 microtesla. Sinds 2019 is het verkabelingsbesluit van het Ministerie van EZK Economische Zaken en Klimaat (Economische Zaken en Klimaat) in uitvoering. Er zijn verschillende redenen denkbaar om een bestaande hoogspanningslijn onder de grond te brengen. Vanuit gezondheidskundig perspectief is het gunstig omdat de zone smaller wordt waarin het magneetveld sterker is dan 0,4 microtesla. Informatie over de vergelijking van het magneetveld van hoogspanningslijnen staat op de website van het Kennisplatform EMV. Wanneer bovengrondse hoogspanningslijnen ondergronds gebracht worden leidt dat er waarschijnlijk toe dat minder mensen langdurig verblijven in een magneetveld dat sterker is dan 0,4 microtesla. Het ondergronds brengen van een bestaande hoogspanningslijn is niet zonder (hoge) kosten mogelijk. De gezondheidswinst die ermee te behalen valt is onzeker. De afweging van kosten tegen baten vergt een politieke beslissing, waarin gezondheid (en de onzekerheid daarover) expliciet meegenomen dient te worden. Beleidsmakers of bestuurders kunnen hierbij verder geholpen worden door toepassing van het Beoordelingskader Gezondheid en Milieu (PDF)(Van Bruggen en Fast, 2003, zie vooral de overwegingen vanaf pagina 72). De GGD kan hierbij de gemeente en/of de bewoners adviseren.

Wat zijn de wettelijke eisen voor de locaties van transformatorhuisjes?

Er zijn geen wettelijke eisen aan de sterkte van het magneetveld rond transformatorhuisjes. De beheerders en eigenaars van transformatorhuisjes houden zich in principe aan de Europese aanbeveling om de magneetveldsterkte onder de 100 microtesla te houden op publiek toegankelijke plaatsen (in het algemeen betekent dat: buiten het hek, of aan de buitenkant van de muur). De GGD adviseert echter om in nieuwe situaties, daar waar redelijkerwijs mogelijk, langdurige blootstelling van mensen aan magneetvelden sterker dan 0,4 microtesla te voorkomen, zowel bij hoogspanningslijnen als bij andere onderdelen van het elektriciteitsnetwerk. Er zijn gemeenten in Nederland die het GGD-advies toepassen en daar waar mogelijk geen transformatorhuisjes bij scholen of direct naast woningen plaatsen. De eigenaar of beheerder is niet verplicht om maatregelen te nemen in bestaande situaties waar woningen in een magneetveld liggen dat gemiddeld over het jaar sterker is dan 0,4 microtesla. Netbeheerders hebben zich wel verplicht om bij de bouw van nieuwe transformatorhuisjes (en ook bij renovatie) bronmaatregelen toe te passen die het magneetveld verlagen, maar daarvoor is geen grenswaarde vastgesteld.

Waar kan je op letten bij de indeling van je huis als je tegen een transformatorhuisje aan woont?

Als bewoners zich zorgen maken kan de GGD adviseren om ervoor te zorgen dat slaapkamers niet direct grenzen aan het transformatorhuisje. Indien dat onmogelijk is, kan geadviseerd worden om het bed zo ver mogelijk van het transformatorhuisje af te plaatsen. De GGD adviseert om mensen niet langdurig te laten verblijven in een magneetveld met een sterkte van meer dan 0,4 microtesla. In de meeste gevallen is de sterkte van het magneetveld op meer dan 4 meter afstand van het transformatorhuisje lager dan 0,4 microtesla (Dusseldorp (PDF)et al, 2009). Tegen de muur van een woning die grenst aan een transformatorruimte kan de sterkte van het magneetveld hoger zijn dan 0,4 microtesla. Deels is dat afhankelijk van waar de kabels lopen. Het zelf afschermen van het magneetveld met allerlei materialen is in de praktijk meestal niet mogelijk. De GGD kan soms helpen door metingen van anderen te interpreteren of door zelf indicatieve metingen van de sterkte van het magneetveld te doen. De GGD kan uitleg geven over wat er bekend is over magneetvelden en gezondheidseffecten. Het is goed om aan te geven dat het mogelijk is om voorzorgmaatregelen te nemen indien men dat wenst, maar dat er geen juridische mogelijkheden zijn om de beheerder van een bron, zoals een transformatorhuisje, aan te spreken. De beheerder is niet verplicht om ervoor te zorgen dat de sterkte van het magneetveld in de woning naast een transformatorruimte onder de 0,4 microtesla blijft. Het kan toch nut hebben contact te zoeken met de beheerder om samen te onderzoeken wat de mogelijkheden zijn van aanpassingen aan het transformatorhuisje. Soms heeft een beheerder plannen om bepaalde transformatorhuisjes te vernieuwen. Soms kan de beheerder laten berekenen wat de magneetveldsterkte is rond het transformatorhuisje.

Kan ik mijn kind naar een kinderdagverblijf of school laten gaan die bij een hoogspanningslijn of transformatorhuisje staat?

Na een goede uitleg over de onzekerheden rondom het risico op leukemie door blootstelling aan elektromagnetische velden, kunnen mensen zelf afwegen of zij hun kind wel of niet op kinderdagverblijf of school willen onderbrengen. De verblijfsduur op een kinderdagverblijf of school is bijna altijd korter dan de verblijfsduur thuis, terwijl de wetenschappelijke inzichten gaan over ‘wonen’ in de buurt van een hoogspanningslijn. Wonen betreft langdurige blootstelling. De Gezondheidsraad verstaat daaronder een dagelijkse verblijfsduur van 14-18 uur gedurende minimaal één jaar (GR, 2008). Het is echter onbekend of het risico bij een kortere verblijfsduur kleiner of misschien helemaal niet aanwezig is. De sterkte van het magneetveld neemt bovendien snel af met de afstand tot de bron. Vaak ligt slechts een deel van een gebouw in de zone waar het magneetveld langdurig sterker is dan 0,4 microtesla. De GGD adviseert om maatregelen te nemen om de verblijftijd op plaatsen waar de sterkte van het magneetveld hoger is dan 0,4 microtesla zoveel mogelijk te beperken. Dat zou bijvoorbeeld kunnen door lokalen of verblijfs- en slaapruimtes zo ver mogelijk van de bron te plaatsen. Ruimtes van het gebouw dichtbij de bron kunnen als opslagruimte of voor andere doelen gebruikt worden, waardoor de gebruikers van een gebouw niet of slechts kort verblijven in de zone waar het magneetveld sterker is dan 0,4 microtesla (jaargemiddeld). Of dit daadwerkelijk zorgt voor een lager risico is niet bekend terwijl het wel kosten met zich meebrengt. Ter illustratie kan de GGD ook een indicatieve meting doen op de locatie. 

Kan de hoogspanningslijn in de buurt van onze woning de oorzaak zijn van de leukemie van mijn kind?

Leukemie is een zeldzame ziekte bij kinderen, waarvan uit onderzoek blijkt dat de kans erop ongeveer twee maal zo hoog is voor kinderen die dichtbij hoogspanningslijnen wonen in vergelijking met kinderen die verder weg wonen. In individuele gevallen is echter niet te zeggen dat de hoogspanningslijn dé oorzaak is van leukemie, omdat leukemie allerlei verschillende oorzaken kan hebben. De Gezondheidsraad geeft aan dat niet duidelijk is wat de rol is van individuele factoren. Er is een complex samenspel tussen genetische aanleg en blootstelling aan natuurlijke en kunstmatige omgevingsfactoren. Met de beschikbare kennis kan volgens de Gezondheidsraad het merendeel van de gevallen van kinderleukemie niet verklaard worden.

In onze buurt komt een zonnepanelenpark. Hoe zit het met het magneetveld, en zijn er risico’s voor omwonenden?

Het is niet waarschijnlijk dat risico’s ontstaan voor mensen die in de buurt wonen van een zonnepanelenpark. De stroom die opgewekt wordt met zonnepanelen is geen wisselstroom maar gelijkstroom. Bij gelijkstroom ontstaat een statisch magneetveld. Statische magneetvelden bij zonnepanelen zijn niet sterk genoeg om gezondheidseffecten te veroorzaken. Om de door de zonnepanelen opgewekte stroom in het elektriciteitsnet te brengen wordt die omgezet in wisselstroom (50 Hz Hertz (Hertz)). Dat gebeurt met zogenaamde omvormers. Bij de omvormer en de elektriciteitskabel die van daaruit naar het elektriciteitsnet loopt ontstaat wel een wisselend magneetveld. Uit metingen bij zonnepanelenparken blijkt dat het magneetveld dat daarbij ontstaat tot 6 meter rondom de omvormer sterker kan zijn dan 0,4 microtesla (Dusseldorp et al, 2018). In hetzelfde onderzoek is bij twee (middenspannings)kabels op de zonneparken gemeten. Op 1 meter hoogte werd maximaal 0,8 microtesla gemeten. De strook grond boven de ondergrondse kabel waar het magneetveld tijdens de metingen sterker was dan 0,4 microtesla, was maximaal 3 m breed (1,5 m links en 1,5 m rechts van de kabel). Het jaargemiddelde magneetveld rondom de omvormer en de kabels is zwakker, omdat zonder zon geen stroom gegenereerd wordt en er onder zonnige omstandigheden metingen zijn gedaan. Het is onwaarschijnlijk dat mensen bij zonnepanelen langdurig in een magneetveld zullen verblijven dat jaargemiddeld sterker is dan 0,4 microtesla.

Kan gemeten worden hoeveel straling er in huis is?

Ja, dat kan, maar een meting is altijd een momentopname op een beperkt aantal plaatsen. Daardoor is een meting slechts een indicatie voor de langdurige blootstelling aan het magneetveld. In sommige gevallen kan de GGD zelf indicatieve metingen doen (zie paragraaf Wat kan de GGD doen). Er zijn bedrijven die officiële metingen doen en een meetrapport kunnen leveren. Die bedrijven staan op de website van de Raad voor Accreditatie (rva.nl). Daar kan gezocht worden op ‘elektromagnetische compatibiliteit’ onder scope.  Er zijn kosten verbonden aan het inschakelen van zo’n bedrijf. Er bestaan ook andere bedrijven die dit soort metingen aanbieden maar niet gecertificeerd zijn. De betrouwbaarheid daarvan is onduidelijk.

Metingen  kunnen gebruikt worden om de bewoners inzicht te geven in de sterkte van het magneetveld rond een transformatorhuisje of hoogspanningslijn en de afname ervan met de afstand. Ook laat een meting zien dat bij alle elektrische apparaten een magneetveld ontstaat als ze gebruikt worden. Om een idee te krijgen van een ‘worst case’ situatie is het raadzaam de meting te verrichten op een moment dat mensen veel stroom gebruiken (zie meetprotocollen in het rapport van Dusseldorp et al, 2009). Rond hoogspanningslijnen of andere onderdelen van het elektriciteitsnet kan de eigenaar/beheerder soms berekeningen doen van de magneetveldsterkte. Dat geeft meer informatie over de jaargemiddelde blootstelling dan een indicatieve meting. In de meeste gevallen is de sterkte van het magneetveld op meer dan 4 meter afstand van een transformatorhuisje lager dan 0,4 microtesla (Dusseldorp (PDF)et al, 2009).

Wat betekent de energietransitie voor de blootstelling aan magneetvelden?

Als gevolg van de energietransitie zal er meer elektriciteit gebruikt worden. Om die elektriciteit bij de gebruiker te krijgen zal het elektriciteitsnetwerk uitgebreid worden. Dat betekent meer hoogspanningslijnen, -kabels, onderstations en  transformatorhuisjes. Dus mogelijk meer blootstelling aan magneetvelden. Om die toename te voorkomen bestaat er vanuit de Rijksoverheid voor bovengrondse hoogspanningslijnen voorzorgbeleid. Voor ondergrondse hoogspanningskabels, onderstations en transformatorhuisjes zijn door de Rijksoverheid afspraken gemaakt met de netbeheerders over bronmaatregelen om het magneetveld van deze netcomponenten zo klein mogelijk te houden. Dat zal in veel gevallen waar uitbreiding plaatsvindt betekenen dat mensen niet in sterke magneetvelden zullen komen te wonen. In dicht bewoond stedelijk gebied zou dat echter wel het geval kunnen zijn. Sommige gemeenten maken hiervoor eigen beleid aanvullend op de afspraken van de Rijksoverheid (zie voorbeeld lokaal beleid Amsterdam). De energietransitie kan ook leiden tot meer buurt- of thuisbatterijen en zonnepanelen (inclusief omvormers) in de leefomgeving of in de woning. Het magneetveld rond dat soort apparatuur is meestal slechts op een afstand tot maximaal een paar meter verhoogd. Langdurig verblijf dichtbij dit soort apparaten lijkt niet heel waarschijnlijk.

• Gezondheidseffecten van EMV Elektromagnetische velden (Elektromagnetische velden):
  • Elektromagnetische velden en gezondheid
• Hoogspanningslijnen:
  • Hoogspanningslijnen en het elektriciteitsnetwerk
  • Algemeen en uitvoering beleid
  • Beleidsadvies
• Elektrische apparaten:
  • Extreem laagfrequente magneetvelden elektrische-apparaten  
• Meten van EMV
  • Transformatorhuisje
  • Zelf EMV meten
• Commissie MER milieueffectrapportage (milieueffectrapportage)
  • Factsheet hoogspanning en magneetveld
• SBM richtlijn
  • Wat is de SBM richtlijn?

Amoon, A.T., et al., 2022. Pooled analysis of recent studies of magnetic fields and childhood leukemia. Environ. Res. 204, 111993

M. van Bruggen, T. Fast (2003). Beoordelingskader Gezondheid en Milieu. RIVM Rapport 609026003.

Dusseldorp A., Pruppers M.J.M,. Bolte J.F.B, Franssen A.E.M., van Kuijeren N.M. Verkenning van extreem-laagfrequente (ELF) magnetische velden bij verschillende bronnen. Literatuur en metingen. RIVM Rapport 609300011/2009(PDF).

Dusseldorp A, Pruppers M, van Putten E. Verkenning van extreem-laagfrequente (ELF) magneetvelden bij verschillende bronnen. Een aanvulling op eerdere metingen. RIVM Briefrapport 2018-0015

Gezondheidsraad (2000). Blootstelling aan elektromagnetische velden (0 Hz - 10 Mhz)

Gezondheidsraad (2008). Briefadvies hoogspanningslijnen. 

Gezondheidsraad (2012). Childhood leukaemia and environmental factors.

Gezondheidsraad (2018). Hoogspanningslijnen en gezondheid. Deeladvies 1. Kanker bij kinderen.

ICNIRP International Commission for Non-Ionizing Radiation Protection (International Commission for Non-Ionizing Radiation Protection) (1998). ICNIRP Guidelines for limiting exposure to time-varying electric, magnetic and electromagnetic fields (up to 300 GHZ), Health physics 74 (4):494-522; 199. ).

ICNIRP, 2010. Factsheet on the ICNIRP guidelins. FactSheetLF (icnirp.org)(PDF).

Kheifets, L., et al., 2010. Pooled analysis of recent studies on magnetic fields and childhood leukaemia. Br. J. Cancer 103, 1128–1135. .

Owens EO, Patel MM, Kirrane E, Long TC, Brown J, Cote I, e.a. Framework for assessing causality of air pollution-related health effects for reviews of the National Ambient Air Quality Standards. Regul Toxicol Pharmacol 2017; 88: 332-7.

Rijksoverheid, 2019. Besluit aanwijzing delen hoogspanningsnetten ex art. 22a Elektriciteitswet 1998. Geldend vanaf 1-1-2019.

Rijsoverheid (2019). Uitkoopregeling woningen onder een hoogspanningsverbinding.

Raad van Europa (RvE). 1999/519/EG Europese Gemeenschap (Europese Gemeenschap): Aanbeveling van de Raad van 12 juli 1999 betreffende de beperking van blootstelling van de bevolking aan elektromagnetische velden van 0 Hz - 300 GHz

Stam R (2018). Comparison of international policies om electromagnetic fields. RIVM.

Stam R, Pruppers MJM, Bolte JFB (2014). Bronnen van elektromagnetische velden en blootstelling van burgers RIVM rapport 2014-0132.

Wertheimer N, Leeper E. Electrical wiring configurations and childhood cancer. Am J Epidemiol. 1979 Mar;109(3):273-84.

WHO World Health Organization (World Health Organization ) (2007). Electromagnetic fields and public health. Exposure to extremely low frequency fields. Backgrounder.

Rijksoverheid, 2019. Besluit aanwijzing delen hoogspanningsnetten ex art. 22a Elektriciteitswet 1998. Geldend vanaf 1-1-2019.

Thermische effecten

Door RF-EMV Elektromagnetische velden (Elektromagnetische velden) kunnen blootgestelde weefsels, die zich in de buurt van de bron bevinden, opwarmen. Als dat teveel en te vaak gebeurt, kan dat gezondheidsschade opleveren. Lichaamsdelen die warmte niet snel genoeg kunnen afvoeren, zoals het oog, kunnen dan beschadigd raken. Mensen kunnen ook warmte of pijn voelen. Opwarming kan al gebeuren bij kortdurende blootstelling, bijvoorbeeld tijdens het telefoneren met een mobiele telefoon. Door ICNIRP International Commission for Non-Ionizing Radiation Protection (International Commission for Non-Ionizing Radiation Protection) zijn limieten afgeleid voor het opwarmend vermogen van RF-EMV. Deze zijn vastgelegd in aanbevelingen van de Europese Unie. Als apparaten voldoen aan deze blootstellingslimieten is de gebruiker voldoende beschermd tegen het optreden van korte termijn gezondheidseffecten door opwarming.

Niet-thermische effecten

Er wordt onderzoek gedaan naar het optreden van effecten door blootstelling aan RF-EMV anders dan opwarming. Daarbij kan onder andere gedacht worden aan het ontstaan van radicalen, effecten op DNA deoxyribonucleic acid (deoxyribonucleic acid) of DNA expressie en effecten op het immuunsysteem. Meestal gaat het om onderzoek met cellen (in vitro) of onderzoek met proefdieren (in vivo). In sommige van deze onderzoeken wordt gevonden dat RF-EMV biologische effecten heeft. Het ontstaan van meetbare biologische effecten betekent niet automatisch dat daar ook gezondheidseffecten door zouden kunnen ontstaan. Bovendien wordt in veel van dit soort onderzoek gebruik gemaakt van relatief sterke RF-EMV, die in het dagelijks leven meestal niet voorkomen.

Er wordt ook onderzoek gedaan naar aspecifieke acute gezondheidseffecten en blootstelling aan RF-EMV. In dat soort onderzoek wordt ook geregeld een verband gevonden, maar consistentie ontbreekt vooralsnog, omdat in herhalingen niet dezelfde resultaten gevonden worden. In het kennisbericht elektrogevoeligheid(PDF) van het kennisplatform is op de pagina’s 8/9 beschreven dat uit experimenteel onderzoek blijkt dat mensen niet kunnen vaststellen of ze blootgesteld zijn aan EMV of niet en dat er geen acute gezondheidsklachten optreden bij blootstelling. In opdracht van de WHO World Health Organization (World Health Organization ) is in 2024 door middel van een systematische review en meta-analyse het verband tussen blootstelling aan RF-EMV en tinnitus, migraine en aspecifieke symptomen onderzocht. Voor geen van de onderzochte uitkomsten werd een verband gevonden met blootstelling aan RF-EMV. Wel werd geconcludeerd dat er sprake is van een lage betrouwbaarheid, o.a. door het kleine aantal onderzoeken.

Het International Agency for Research on Cancer (IARC International Agency for Research on Cancer (International Agency for Research on Cancer)) heeft in 2013 geconcludeerd dat elektromagnetische velden van mobiele telefoons mogelijk kankerverwekkend zijn. Hoewel veel onderzoeken naar het verband tussen het gebruik van mobiele telefoons en kanker geen verband lieten zien, waren er ook onderzoeken die aanwijzingen lieten zien voor een verhoogde kans op twee soorten hersentumoren (glioom en meningioom) en brughoektumoren bij veelvuldig en langdurig gebruik van een mobiele telefoon. De betekenis van deze aanwijzingen is vooralsnog niet duidelijk. Het IARC sloot niet uit dat de aanwijzingen het gevolg kunnen zijn van toeval, vertekening of andere oorzaken. Rekening houdend met deze onzekerheden heeft het IARC mobiele zendsignalen beoordeeld als “mogelijk kankerverwekkend bij mensen” (categorie 2B). Onderzoekers die betrokken waren bij het opstellen van het IARC rapport werden het destijds niet eens met elkaar. Door deze onenigheid was classificatie van blootstelling aan RF-EMF Electromagnetic Fields (Electromagnetic Fields) in categorie 2B onontkoombaar. 
Het Gezondheidsraadadvies uit 2016 was stelliger dan IARC en concludeerde dat er geen bewezen verband is tussen langdurig en frequent gebruik van een mobiele telefoon en een verhoogd risico op tumoren in de hersenen of het hoofd-hals gebied. 

In 2020 is Gezondheidsraad nagegaan of er aanwijzingen zijn dat elektromagnetische velden met de frequenties die ook voor 5G gebruikt zullen gaan worden (700 MHz. 3,5GHz en 26 GHz Giga Hertz (Giga Hertz)) de gezondheid kunnen schaden. Het is volgens de commissie niet uit te sluiten dat het optreden van kanker, verminderde mannelijke vruchtbaarheid, slechtere zwangerschapsuitkomsten en geboorteafwijkingen samenhangen met blootstelling aan radiofrequente elektromagnetische velden die voor 5G gebruikt worden of gebruikt gaan worden. Echter, voor geen van deze en de andere onderzochte ziekten en aandoeningen acht de commissie de samenhang tussen blootstelling en de ziekte of aandoening aangetoond of waarschijnlijk. De Gezondheidsraad adviseerde om meer onderzoek te doen:

• epidemiologisch onderzoek naar de relatie tussen blootstelling aan gebruikte 5G-frequenties en het optreden van kanker, verminderde mannelijke vruchtbaarheid, zwangerschapsuitkomsten en geboorteafwijkingen. 
• experimenteel onderzoek naar gezondheidseffecten van blootstelling aan elektromagnetische velden in de 26 GHz-frequentieband. 
• scenariostudies om de blootstelling van individuen als gevolg van draadloze communicatiesystemen (3G, 4G en 5G) zichtbaar te maken.

De Gezondheidsraad heeft een overzicht van de adviezen op een rij staan op hun website.  
Een grootschalig internationaal onderzoek (COSMOS) liet in 2024 zien dat mensen die hun mobiele telefoon veel gebruiken geen hoger risico lopen op het ontwikkelen van hersentumoren dan mensen die dat veel minder doen. 

Meer informatie over onderzoek naar gezondheidseffecten op het Kennisplatform EMV Elektromagnetische velden (Elektromagnetische velden):

•  Wetenschap over EMV en mobiele telefoons 
•  Onderzoek naar kanker en mobiele telefoons 
•  Verschil biologische effecten en gezondheidseffecten

Hieronder staan een aantal vragen die de GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst) kan krijgen met ingrediënten voor een antwoord op de vragen.

Ik ben vaak duizelig of heb andere gezondheidsklachten. Kan dit door een zendmast komen? 

Het is niet waarschijnlijk dat acute gezondheidsklachten door een zendmast worden veroorzaakt. De GGD kan niet vaststellen of gezondheidsklachten door een zendmast worden veroorzaakt. Op basis van wetenschappelijk onderzoek lijkt het niet waarschijnlijk, maar het is niet uit te sluiten dat er mensen zijn die gevoelig zijn. Het is belangrijk om te beseffen dat er heel veel andere oorzaken van duizeligheid, hoofdpijn, vermoeidheid, etc. kunnen zijn. Mensen met deze klachten kunnen het beste contact zoeken met hun huisarts.

In het antenneregister is het mogelijk om details van antennes op te zoeken. Om zaken in perspectief te zetten voor de vraagsteller is in het antenneregister ook te zien dat er meer antennes in de omgeving staan en kunnen de bronnen van EMV Elektromagnetische velden (Elektromagnetische velden) in de eigen woning in beeld worden gebracht. Het gebruik van de eigen mobiele telefoon veroorzaakt vaak een hogere blootstelling aan EMV dan de antenne in de buurt van de woning. De GGD kan er niet voor zorgen dat zendmasten worden weggehaald. De GGD kan wel tips geven over het verminderen van de blootstelling aan elektromagnetische velden. Zie het kennisplatform over blootstelling verlagen.
 
Er is onderzoek gedaan naar blootstelling aan radiofrequente elektromagnetische velden en allerlei gezondheidseffecten. Soms blijkt in een onderzoek een verband met bepaalde gezondheidseffecten, zoals hoofdpijn. Al het kwalitatief goede onderzoek samen levert geen consistent beeld op dat erop wijst dat de RF-EMV van zendmasten gezondheidseffecten veroorzaken.

Kan de straling van een zendmast (of iets anders) in mijn huis gemeten worden? 

De GGD heeft geen mogelijkheid om RF-EMV te meten. De Rijksinspectie Digitale Infrastructuur (RDI voorheen Agentschap Telecom) doet jaarlijks op ca. 50 plekken in Nederland controle metingen. De resultaten daarvan zijn te vinden in het Antenneregister. Wanneer een GGD medewerker twijfel heeft over een antenne die dichtbij iemands woning staat kan de GGD contact opnemen met het antennebureau om de situatie te bespreken. In sommige gevallen kan de RDI op die plek metingen doen. Via internet zijn ook bedrijven te vinden die metingen kunnen doen. De kwaliteit van die  metingen wordt echter niet gecontroleerd, en vaak toetsen deze bedrijven aan andere grenswaarden (zoals die uit de SBM-richtlijn) dan de grenswaarden die door de EU Europese Unie (Europese Unie) worden aanbevolen. Net als voor magneetvelden zijn er ook geaccrediteerde bedrijven die RF-EMV kunnen meten. Op de website van de Raad voor Accreditatie (rva.nl) kunnen deze bedrijven gevonden worden door onder scope op ‘elektromagnetische compatibiliteit’ te zoeken. Er zijn kosten verbonden aan het inschakelen van zo’n bedrijf.

Veroorzaakt 5G meer blootstelling aan elektromagnetische velden dan voorheen?

Of de blootstelling aan elektromagnetische velden hoger of lager is bij het gebruik van 5G is nog niet bekend. 5G is sinds eind 2020 in gebruik in Nederland (700 MHz). In 2024 zijn daarnaast de 3,5 gigahertz-frequenties geveild door de Rijksinspectie Digitale Infrastructuur (RDI). De winnaars van de veiling mogen die frequenties gebruiken. Bijvoorbeeld om mobiel internet met 5G aan te bieden.  Met de introductie van 5G zijn ook meer frequenties beschikbaar gekomen voor mobiele communicatie en 5G kan ook ingezet worden op de bestaande 2G-, 3G, en 4G-frequenties voor mobiele communicatie. Het belangrijkste verschil tussen 4G en 5G is het gebruik van een ander type antenne. In de factsheet die het antennebureau hierover heeft gemaakt is veel informatie terug te vinden over hoe de antennes werken en of dat veranderingen in de blootstelling van mensen zou kunnen veroorzaken.
 
Nederland hanteert de door de Europese Unie aanbevolen internationale ICNIRP International Commission for Non-Ionizing Radiation Protection (International Commission for Non-Ionizing Radiation Protection)-normen als blootstellingslimieten. De strengste limiet is 2 watt per vierkante meter (W/m2) en geldt onder andere voor de frequenties waar de radio-omroepen op uitzenden. De optelsom van alle straling bij elkaar (2G, 3G, 4G, 5G, radio, wifi, smartphones, etc.) mag niet boven de limieten uitkomen.

Kijk op het kennisplatform voor meer informatie over 5G.

Wat is bekend over gezondheidseffecten van 5G?

Er is nog nauwelijks onderzoek gedaan naar 5G, omdat het nog maar kort bestaat. Er is wel veel onderzoek gedaan naar de effecten op de mens van blootstelling aan de voorgangers van 5G (1G t/m 4G). Het enige effect waarvan wetenschappelijk vaststaat dat het door RF-EMV ontstaat, is opwarming van weefsels. Divers onderzoek levert geen consistent bewijs voor andere effecten dan opwarming. De Gezondheidsraad concludeerde in 2020 dat er ‘mogelijk’ een samenhang is tussen blootstelling aan RF-EMV en het optreden van kanker, verminderde mannelijke vruchtbaarheid, slechtere zwangerschapsuitkomsten en geboorteafwijkingen. Echter, voor geen van deze en de andere onderzochte ziekten en aandoeningen acht de commissie de samenhang tussen blootstelling en de ziekte of aandoening aangetoond of waarschijnlijk (volgens de EPA Environmental Protection Agency (Environmental Protection Agency) indeling, zie tekstkader, zie ook het Gezondheidsraadadvies 5G voor meer details).

Het kennisplatform geeft informatie over wat er bekend is over 5G.

Wat kan ik doen om de blootstelling van mijn kind te beperken? 

Als je de blootstelling aan RF-EMV wilt beperken, zijn er verschillende acties mogelijk. In de eerste plaats kan uiteraard het gebruik van mobiele apparaten door het kind zelf worden beperkt. Het kennisplatform EMV beschrijft deze en andere mogelijkheden om de blootstelling aan radiofrequente elektromagnetische velden van draadloze apparaten en mobiele telefonie te verminderen. 
De GGD adviseert mensen die hun blootstelling aan RF-EMV willen beperken om daar alleen effectieve manieren voor te gebruiken en geen dure apparaten die mogelijk geen effect op de blootstelling hebben. Meer informatie is te vinden op het kennisplatform o.m. over het beperken van de blootstelling van kinderen en andere effectieve maatregelen.

Waarom heeft België strengere regels voor de blootstelling aan EMV?

Sommige landen, waaronder België, hanteren strengere eisen dan vanuit de Europese aanbevelingen zouden volgen. Dat is een politieke keuze. 
Antennes en mobiele telefoons moeten voldoen aan de Europese wet- en regelgeving. Die wet- en regelgeving is gebaseerd op bewezen effecten van radiofrequente EMV over opwarming. In Nederland wordt onderzocht hoe de Europese aanbevelingen in wetgeving opgenomen kunnen worden, dat is nu nog niet het geval. De mobiele operators houden zich wel aan de Europese aanbevelingen. Gemeenten hebben geen invloed op het gevolgde beleid over de blootstellingslimieten voor RF-EMV. 

Is de straling sterker als er veel zendmasten in de buurt staan?

Dat hoeft niet zo te zijn. Als ergens veel zendmasten staan hoeven de zendmasten niet zo ‘sterk’ te zenden, omdat ze dichterbij de telefoons zijn die contact maken met de antenne. Bijkomend voordeel is dat een telefoon die goed contact heeft met een antenne zelf ook veel minder sterke signalen hoeft te produceren. Dat zorgt ervoor dat het RF-EMV van de telefoon zelf lager zal zijn en de blootstelling van de gebruiker ook. Globaal is het elektromagnetische veld van antennes overal in een stad ongeveer even sterk. Alleen op plaatsen heel dicht bij (paar meter afstand) en recht voor een antenne is de veldsterkte hoger. Zulke plaatsen zijn in principe niet publiek toegankelijk. In het Antenneregister zijn ook de metingen die het RDI op allerlei plaatsen in Nederland doet terug te vinden.

Ik heb een video op internet gezien van een professor die schadelijkheid van EMV aantoont. Wat doet de GGD daarmee?

De GGD baseert zich niet op de mening van één of enkele individuele wetenschappers.  Wetenschappers verschillen onderling soms van mening en kunnen hetzelfde onderzoek anders interpreteren. Bovendien zijn de uitkomsten van één of enkele individuele onderzoeken te onzeker om conclusies op te baseren. De GGD baseert zich op wetenschappelijke overzichtsartikelen en de interpretatie van wetenschappelijk onderzoek door instanties als de WHO World Health Organization (World Health Organization ), het RIVM, de Gezondheidsraad of het Kennisplatform EMV en Gezondheid. Die organisaties beschouwen ook de kwaliteit van de wetenschappelijke onderzoeken. De GGD kan de video onder de aandacht brengen van het RIVM en het kennisplatform. Het kennisplatform kan de informatie dan wegen en besluiten om er wel of niet melding van te maken op hun website.

Kan de GGD of de gemeente ervoor zorgen dat een zendmast niet wordt geplaatst of wordt verplaatst? 

Gemeenten hebben beperkte invloed op de locatie van zendmasten voor mobiele telefonie. De GGD of de gemeente kan er niet voor zorgen dat een zendmast verplaatst wordt of niet geplaatst wordt. In het antenneconvenant staan de afspraken over plaatsing van antennes. Alleen bij antennes aan masten hoger dan vijf meter en in sommige andere situaties heeft de gemeente de rol om een omgevingsvergunning te verlenen. 
Voor antennes aan masten lager dan vijf meter op daken ligt de beslissing voor plaatsing bij de eigenaar van het gebouw en de aanbieder van mobiele telefonie. Voor flatgebouwen met huurders bestaat een instemmingsprocedure voor de bewoners. De gemeenten kunnen over plaatsing van vergunningsvrije zendmasten het gesprek aan gaan met providers. De providers leveren jaarlijks aan de gemeente een plaatsingsplan. Verder kan de gemeente antennebeleid opstellen. Meer informatie over het plaatsingsbeleid staat op de website van de Rijksoverheid. 

Kan de gemeente een wifi- of stralingsvrije zone instellen? Wat is het GGD-advies? 

Het is lastig om als gemeente één of meer ‘stralingsvrije’ of ‘stralingsarme’ zones in te stellen, waar geen of weinig RF-EMV aanwezig is. Er ligt een verplichting om overal voor voldoende bereik voor mobiele communicatie te zorgen. De veiling van frequenties voor 5G eist een landelijke dekking van tenminste 98%. Daarvan afwijken vergt een politiek besluit. Voor het gebruik van wifi routers door winkels of particulieren is geen vergunning van de gemeente nodig. Ook plaatsing van een indoor wifinetwerk in bijvoorbeeld een winkelcentrum is vergunningvrij, en wordt vaak door gemeenten gestimuleerd. Het is onduidelijk of het aanleggen van een openbaar wifi-netwerk zal leiden tot een verhoogde of juist verlaagde blootstelling aan RF-EMV. Waarschijnlijk is de veldsterkte van zo’n wifi-netwerk relatief klein in vergelijking met de veldsterkte van het netwerk 3G, 4G of 5G, behalve direct naast de wifi-bron. De GGD kan de gemeente wijzen op het feit dat sommige inwoners gezondheidseffecten rapporteren daar waar draadloos internet via wifi aangeboden wordt. De gemeente kan dan onderzoeken welke mogelijkheden er zijn om ‘elektrogevoelige’ inwoners tegemoet te komen.

Is blootstelling aan wifi op school ongezond?

Er is geen wetenschappelijk bewijs dat de zendsignalen van wifi-installaties de gezondheid schaden. Alle wifi-apparatuur moet voldoen aan Europese regelgeving. Deze regelgeving houdt in dat overal voldaan moet worden aan de blootstellingslimieten voor RF-EMV zoals vastgesteld door de ICNIRP. Deze eisen zorgen ervoor dat bekende gezondheidseffecten door opwarming voorkomen worden. Meestal geeft een Wifi-computernetwerk meer blootstelling aan zendsignalen dan een computernetwerk op basis van ethernetkabels. Als leerlingen op school allemaal hun mobiele telefoon gebruiken, kan het aanleggen van een vrij toegankelijk wifi netwerk de blootstelling van leerlingen juist verminderen. Wifi werkt met een lager zendvermorgen dan GSM (2G) of UMTS (3G). Voor meer informatie hierover zie de website van het Kennisplatform.

De GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst) houdt kennis bij over RF-EMV Elektromagnetische velden (Elektromagnetische velden) en gezondheid. Nog veel meer dan bij ELF-EMV geldt hier dat er veel onderzoek gedaan wordt, waarbij door actiegroepen of bezorgde inwoners vaak slechts een deel bekend is /belicht wordt. Het is aan te raden om gebundelde kennis te gebruiken die vanuit instanties als het Kennisplatform EMV, de WHO World Health Organization (World Health Organization ) of de Gezondheidsraad komt, en niet af te gaan op de uitkomsten van individuele onderzoeken. De kennis van Kennisplatform, WHO en Gezondheidsraad is gebaseerd op een aggregatie van al het goed uitgevoerde wetenschappelijk onderzoek en is daarom een afgewogen oordeel. De GGD heeft een belangrijke rol in de communicatie over deze kennis.

Advisering gemeenten

De GGD kan voor de gemeente het volgende betekenen:

• In samenspraak met het Antennebureau kan de GGD gemeenteambtenaren helpen bij het beantwoorden van vragen over antenne-installaties. Het Antennebureau biedt ook een voorbeeldnota voor lokaal antennebeleid. De GGD kan de gemeente hiernaar verwijzen en helpen met het opstellen van lokaal antennebeleid.
• GGD medewerkers kunnen bijeenkomsten bijwonen die door de gemeente georganiseerd worden voor inwoners over het plaatsen van antennes. In overleg met de organisator (meestal de gemeente) dienen afspraken gemaakt te worden over de vorm van de GGD bijdrage. Het is niet altijd nodig om als GGD een presentatie te geven, maar het kan voor gemeente en inwoners prettig zijn als de GGD wel aanwezig is voor het beantwoorden van gezondheidsvragen. 
• De GGD kan de gemeente ondersteunen bij voorlichting en risicocommunicatie over antennes en andere zaken betreffende het mobiele communicatienetwerk.

Advisering inwoners

De GGD kan voor de inwoners van de gemeente het volgende betekenen:

• Het beantwoorden van vragen en geven van informatie en in gesprek met vraagsteller duidelijk krijgen wat de vragen of zorgen precies zijn. Benoem in dat gesprek ook de wetenschappelijke uitgangspunten waar de GGD zich op baseert.
• Duidelijkheid scheppen over wat GGD en gemeente wel en niet kunnen doen.
• Inwoners verwijzen naar de website van het Kennisplatform EMV en van ggdleefomgeving.nl, daar is toegankelijke informatie over EMV te vinden. 
• De GGD kan mensen attent maken op maatregelen voor blootstellingsbeperking op de website van het Kennisplatform EMV en  ggdleefomgeving.
• De GGD kan mensen attent maken op het bestaan van de Informatielijn van de Stichting Elektrohypersensitiviteit (EHS), voor advies over blootstellingsbeperking en lotgenotencontact (zie paragraaf EHS). 
• Op verzoek van de vraagsteller kan de GGD contact zoeken met behandelaars uit het zorgcircuit om het probleem te bespreken en inhoudelijke kennis over RF-EMV in relatie tot gezondheid mee te geven (zie paragraaf EHS).
• De GGD kan in gesprek gaan met bezorgde ouders en school over een werkwijze waarop de leerling les kan volgen met minder blootstelling aan RF-EMV (om verzuim te voorkómen). 
• De GGD kan vraagstellers helpen met interpretatie van metingen door derden. Sommige bureaus die metingen doen gebruiken niet de waarden uit de ICNIRP International Commission for Non-Ionizing Radiation Protection (International Commission for Non-Ionizing Radiation Protection) richtlijnen, maar uit de SBM-richtlijnen (zie tekstkader) als toetsingscriteria. Dat kan mensen soms ongerust maken over RF_EMV, ondanks goede bedoelingen van de medewerkers van deze bureaus. 
• De GGD kan advies geven over welke, soms dure, maatregelen zin hebben om EMV af te schermen.

Mobiele telefonie:

• Zendmasten en mobieltjes
• Kanker en mobieltjes
• Omgaan met mobieltjes

Draadloze communicatie:

• Vormen van draadloze communicatie
• Slimme meters
• Internet of things
• Gezondheidsrisico’s

Antennes:

• Soorten antennes
• Plaatsingsbeleid
• Antenneconvenant

RvE. 1999/519/EG Europese Gemeenschap (Europese Gemeenschap): Aanbeveling van de Raad van 12 juli 1999 betreffende de beperking van blootstelling van de bevolking aan elektromagnetische velden van 0 Hz - 300 GHz
Stam R (2018). Comparison of international policies om electromagnetic fields. RIVM.

Stam R, Bolte JFB, Pruppers MJM, Robijns JJ, Kamer J, Colussi LC Liquid chromatography (Liquid chromatography) (2020). Verkenning van de blootstelling aan elektromagnetische velden afkomstig van 5G-systemen : Small cells en massive MIMO. RIVM 

Feychting M., Schüz J., Toledano MN., Vermeulen R.,  Auvinen A., Poulsen AH., Deltour I.,Smith RB Robertson-Berger (Robertson-Berger)., Joel Heller J., Kromhout H., Huss A., Johansen C., Tettamanti G., Elliott P (2024). Mobile phone use and brain tumour risk – COSMOS, a prospective cohort study. 

ICNIRP International Commission for Non-Ionizing Radiation Protection (International Commission for Non-Ionizing Radiation Protection) 2020. ICNIRP guidelines for limited exposure to  electromagnetic fields (100 kHZ – 300 GHz)(PDF).

• Standaard intake (globaal: luisteren, klachten erkennen, samenvatten, doorverwijzen naar informatie van Kennisplatform EMV Elektromagnetische velden (Elektromagnetische velden) en GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst) leefomgeving) en doorverwijzen naar de huisarts om andere oorzaken uit te sluiten. Naar eigen inzicht eventueel ook doorvragen op andere factoren in de woonomgeving/woning die mogelijk een rol kunnen spelen in de genoemde klachten (bijvoorbeeld: ‘Wat is er nog meer veranderd dan enkel de komst van die zendmast?’) 
• Wijzen op het bestaan van de Informatielijn van de stichting ElektroHyperSensitiviteit voor lotgenotencontact: 085-3037211. 
• Meedenken in mogelijkheden om blootstelling te verminderen. 
• De GGD kan elektrogevoeligen wijzen op het bestaan van SOLK/ALK-therapie. Het is daarbij van belang dat de vraagsteller openstaat voor de SOLK/ALK-werkwijze. Daarvoor is het noodzakelijk dat de vraagsteller niet alleen focust op het aanpakken van de bron van EMV die de vraagsteller ziet als oorzaak van de gezondheidsklachten, en ook open staat voor het verminderen van de gezondheidsklachten. Verwijzing gaat via de huisarts van de vraagsteller. Daarbij kan de GGD de huisarts, SOLK/ALK-behandelaars of andere hulpverleners inhoudelijk adviseren op basis van kennis over gezondheidseffecten van elektromagnetische velden.

Wat kan de GGD niet doen?

De GGD kan er niet voor zorgen dat antennes voor mobiele telefonie verplaatst of uitgezet worden. Ook kan de GGD er niet voor zorgen dat buren bepaalde apparatuur uitzetten. De GGD heeft ook weinig of geen mogelijkheden om onderzoek te doen naar de sterkte van elektromagnetische velden. 

Hieronder staat een aantal vragen die de GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst) kan krijgen, met ingrediënten voor een antwoord.

Kan ik klachten hebben door de wifi-router of slimme meter van de buren? 

Het is niet waarschijnlijk dat de wifi-router of slimme meters van de buren verantwoordelijk zijn voor gezondheidsklachten. Slimme meters veroorzaken alleen een elektromagnetisch veld als ze informatie versturen. Bovendien is dat elektromagnetisch veld vrij zwak. De wifi-router van de buren staat relatief ver weg en veroorzaakt op dat soort afstanden slechts een zwak signaal. Het Kennisplatform EMV Elektromagnetische velden (Elektromagnetische velden) beschrijft de elektromagnetische velden van slimme meters. 

Waar kan ik tijdelijk heen? Is er ergens een stralingsvrije zone/camping? 

Sommige elektrogevoeligen ervaren in het dagelijks leven veel gezondheidsklachten en kunnen bij verblijf in een stralingsvrije zone minder klachten ervaren, tot rust komen en daardoor opknappen. 
Er zijn in Nederland geen officiële zones die stralingsvrij of stralingsarm zijn. De stichting EHS krijgt regelmatig vragen hierover en heeft wel een lijst met stralingsarme zones en verblijfplaatsen.

Mijn huisarts weet niet wat hij met mijn klachten van EHS moet doen, kan de GGD daarbij helpen?

GGD-medewerkers kunnen eventueel huisartsen of andere zorgverleners uitleg geven over elektrogevoeligheid. Veel huisartsen en andere zorgverleners zijn niet bekend met elektrogevoeligheid. De GGD adviseert om de gezondheidsklachten van elektrogevoeligen centraal te laten staan en te kijken naar andere mogelijke oorzaken voor de klachten en behandelbare oorzaken zo mogelijk uit te sluiten. Daarnaast adviseert de GGD zorgverleners om mensen te helpen bij het leren omgaan met milieugerelateerde of andere gezondheidsklachten die onvoldoende verklaard kunnen worden. Gezondheidsklachten van elektrogevoeligen en de gevolgen die die klachten hebben voor hun dagelijks leven en voor hun omgeving kunnen heel ernstig zijn. Overleg van GGD-medewerkers met zorgverleners, na toestemming van degene die zich met klachten gemeld heeft, kan in sommige gevallen leiden tot een verwijzing voor een SOLK/ALK-behandeling. Met een SOLK/ALK-behandeling krijgen leren mensen omgaan met hun gezondheidsklachten en de situatie waarin ze verkeren. 

Kan de GGD de school van mijn elektrogevoelige kind adviseren over maatregelen om de straling in de school te verminderen?

De GGD kan in overleg met de school, de leerling,  ouders en de gemeente oplossingsrichtingen proberen te bedenken. Bijvoorbeeld door het creëren van een ruimte op school waar geen wifi is en waar de desbetreffende leerling tijdelijk kan verblijven. In deze gevallen is maatwerk gewenst en kan geen algemeen advies worden gegeven. Houd er rekening mee dat in sommige gevallen ook problemen rond leerplicht kunnen spelen, omdat sommige ouders hun kinderen vanwege de klachten thuis houden van school.

Zijn er hulpmiddelen om straling te verminderen/af te schermen?

Op verschillende websites zijn allerlei hulpmiddelen te vinden om straling af te schermen, zoals stralingswerend textiel/verf/stralingswerende kleding voor zwangeren. Voor veel van deze hulpmiddelen is nooit aangetoond dat ze werken. Het afschermen van radiofrequente elektromagnetische velden (RF-EMV) is mogelijk, maar in de praktijk niet eenvoudig en soms vrij duur. Het afschermen van ELF-EMV is vrijwel onmogelijk. Houd er rekening mee dat er mensen zijn die geld proberen te verdienen aan het leed van anderen. Zij proberen niet-werkende oplossingen te verkopen. Als maatregelen overwogen worden adviseert de GGD om maatregelen te nemen die ook daadwerkelijk de blootstelling aan RF-EMV verlagen. De GGD heeft geen lijst met dit soort maatregelen en ook geen mogelijkheid de blootstelling aan RF-EMV te meten. 
Meer informatie over het verminderen van blootstelling:

• verminderen van blootstelling aan EMV van draadloze apparaten
• het afschermen van elektromagnetische velden

Is elektrogevoeligheid door een arts vast te stellen? 

Er bestaan artsen en therapeuten die aangeven dat het mogelijk is om elektrogevoeligheid vast te stellen. Zij vormen echter een zeer kleine minderheid. Volgens de medische wetenschap is er geen objectieve manier om elektrogevoeligheid vast te stellen. De gezondheidsklachten die elektrogevoeligen hebben, zijn divers van aard. De klachten kunnen veel verschillende oorzaken hebben en het is niet mogelijk om objectief vast te stellen of de klachten erger worden bij blootstelling aan EMV. Het is van belang om andere oorzaken zo mogelijk te laten uitsluiten via de huisarts. De gezondheidsklachten bestaan wel degelijk en het is goed om te onderzoeken welke omstandigheden elektrogevoeligen helpen om beter om kunnen gaan met hun klachten. Een SOLK/ALK-behandeling kan daarbij helpen. Bij een SOLK/ALK-behandeling staat het leren omgaan met de gezondheidsklachten centraal en niet het zoeken naar de mogelijke oorzaken.

A. Dusseldorp, M. Schaap, J. Gram, F. Aarts, R. Jonker. Meldingen van milieugerelateerde gezondheidsklachten (MGK) bij GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst)'en. Periode 2021-2022. RIVM rapport 2023-0290

Kennisplatform EMV Elektromagnetische velden (Elektromagnetische velden) (2012). Kennisbericht Elektrogevoeligheid(PDF) (pdf).

• H.A. Baas. Antennebureau
• M. Beerlage. Kennisplatform EMV Elektromagnetische velden (Elektromagnetische velden)
• A. Huss. Universiteit Utrecht
• L.E. Kruit. Antennebureau