Adaptatie maatregelen worden toegepast om ons aan te passen aan klimaatverandering en de negatieve gevolgen ervan op bijvoorbeeld de gezondheid te beperken. Op deze pagina worden de effecten van sociale adaptatie op de gezondheid besproken. Sociale adaptatie kan positieve effecten hebben op de gezondheid maar ook (onbedoelde) negatieve effecten. Wetenschappelijke onderzoeken uit verschillende landen zijn bekeken en de kwantitatieve effecten van sociale adaptatie zijn hier samengevat. Wanneer onderzoeken in het buitenland zijn gedaan zullen de beschreven effecten niet per se hetzelfde zijn voor Nederland. Deze pagina is bedoeld als overzicht en er is meer onderzoek nodig om zeker te zijn over precieze effecten in Nederland.

Gedrag en maatschappelijke aspecten van aanpassing aan klimaatverandering

Sociale aspecten spelen ook een rol bij klimaatadaptatie. Het gaat om keuzes die wij als consumenten maken en aanpassing van gedrag, maar ook om verschillen tussen mogelijkheden voor mensen om zich aan te passen aan klimaatverandering, of klimaatverandering te beperken.

Het gaat dan om de keuzes die wij als consumenten maken. Dat kan gaan over voedsel, vervoerswijze of energievoorziening, maar ook over hoe wij bijvoorbeeld omgaan met voedselveiligheid. Keuzes die uit gewoonte gemaakt worden (bijvoorbeeld voeding of vervoer) zijn moeilijk te veranderen (Staatsen et al., 2017; Michie et al., 2011). Verschillende factoren hebben hier invloed op. Individuele factoren, zoals fysiek in staat zijn om openbaar vervoer of de fiets te pakken of informatie te kunnen begrijpen spelen een rol. Maar ook de sociale omgeving (wat familie en vrienden doen), de fysieke omgeving (is het OV openbaar vervoer (openbaar vervoer) dichtbij, is het aantrekkelijk te fietsen) en de brede maatschappelijke factoren zoals economische, sociaal-culturele en politieke factoren zijn hierop van invloed (Story et al., 2008).

Klimaatverandering vraagt ook om een aanpassing van ons gedrag. Zo vraagt (extreme) hitte om ander gedrag dan wanneer het 17°C is. In veel landen zijn er hitteplannen die mensen ondersteunen en waarschuwen voor (voorspelde) hoge temperaturen of voorlichting geven over hoe te handelen bij hitte. Het is echter nog de vraag of dergelijke plannen effect hebben op sterfte door hitte. In een aantal onderzoeken is in de data te zien dat na invoering van een hitteplan minder sterfte is, maar het onderzoek bewijst niet dat de daling komt door invoering van het hitteplan (de’Donato et al., 2018; Hess et al., 2018, Kalkstein et al., 2011). Er spelen namelijk vele factoren een rol (de’Donato et al., 2018; Hess et al., 2018). In ander onderzoek, Weinberger et al. (2018), wordt geen statische verband gevonden tussen invoering van hitteplannen en afname van sterfte.

Het lijkt de onderzoekers echter niet onwaarschijnlijk dat het hitteplan wel heeft geholpen door te zorgen voor bewustwording en invoering van hittemaatregelen (de’Donato et al., 2018). Verder zou een betere voorspelling van hittegolven, samen met meer aandacht hiervoor, in de Verenigde Staten bijgedragen kunnen hebben aan minder sterfte als gevolg van hitte (Kalkstein et al., 2011). De data uit Duits onderzoek laten zien dat de lengte van een hittegolf waarschijnlijk van grotere invloed is op de sterfte van vooral ouderen, dan de invoering van een hitteplan. De hitte gerelateerde sterfte neemt toe drie dagen na de start van de hittegolf en neemt deze onmiddellijk af aan het eind van de hittegolf (Steul et al., 2018).

Impact op gezondheid

Een ander sociaal aspect van klimaatadaptatie is het effect op hoog-risicogroepen. Volgens Vargo et al. (2016) lijken adaptatiestrategieën in stedelijke delen met meer ouderen mensen effectiever in het verminderen van hitte gerelateerde sterfte. Ouderen zijn gevoeliger voor hitte en daarom zijn maatregelen in wijken met meer ouderen effectief om sterfte te verminderen.

Ook in stadsdelen met hoge verstedelijking en veel inwoners met lage inkomens zijn adaptatiestrategieën als vergroenen en het verhogen van het albedo effect (verhogen van oppervlakte reflectiviteit) relatief effectiever. Dit bevestigt de noodzaak om rekening te houden met verschillen in de populatie en om stadsdelen met (veel) kwetsbare populaties (eerst) aan te passen. Omdat kwetsbare groepen een hoger risico lopen hebben maatregelen in wijken waar deze mensen wonen mogelijk ook het meeste effect (Vargo et al., 2016).

Voorbeelden van handelingsperspectieven

• Het voornaamste onderzochte instrument om in te zetten is een hitteplan of hittemeldingen. Uit onderzoek in 40 Amerikaanse steden is een afname in sterfte gerelateerd aan extreme hitte aangetoond tussen 1996 en 2004 (Kalkstein et al. 2011). De onderzoekers denken dat deze afname komt door verbeteringen in het voorspellen van (extreme) hitte, in combinatie met meer interesse en aandacht voor voorlichting door zowel publieke als private partijen, meldingen bij hittegolven en responsmaatregelen. In dit onderzoek lijkt er een verband te zijn tussen de afname in sterfte door hitte en de hitteplannen. Er is geen bewijs dat dit de enige of grootste oorzaak is voor de afname.
• Onderzoek van Smoyer-Tomic & Rainham (2001) laat zien dat het belangrijk is om de drempelwaarden voor het afgeven van een hitte waarschuwing te evalueren. Uit onderzoek in Canada blijkt dat er al sprake is van oversterfte door hitte bij temperaturen tussen 30-35 graden en niet alleen boven de 40˚C. In het hitteplan van Toronto wordt 40 graden gezien als drempelwaarde voor het afgeven van een hitte waarschuwing. Het (regelmatig) evalueren van een hitteplan is dus relevant.
• Daarnaast is het bij het nemen van maatregelen ook van belang om te kijken naar wat de mogelijkheden zijn van de betrokken groepen mensen. Groepen met weinig of beperkte middelen kunnen ook minder makkelijk zelf maatregelen nemen om aan klimaatadaptatie te doen, zoals groene daken aanleggen of airconditioning installeren (Kingsborough et al., 2017) en zijn vaak afhankelijk van bijvoorbeeld een woningbouwcoöperatie, omdat ze geen huiseigenaar zijn. Niet iedereen heeft toegang tot informatie, bijvoorbeeld door slechte(re) beheersing van de Nederlandse taal, of geen tot beperkte toegang tot internet. Ten slotte zal ook het aantal klimaatvluchtelingen de komende jaren nog sterk toenemen (Watts et al., 2018). Dit vraagt om aanpassing en aandacht voor de opvang, zorg en gezondheid en cohesie in de samenleving.

Let op: Voor dit onderdeel van de website is specifiek gekeken naar het effect van sociale adaptatie maatregelen op de gezondheid en dus niet naar de gezondheidseffecten van sociale maatregelen in het algemeen. Op dit onderwerp is veel meer onderzoek gedaan. De onderzoeken die hier worden aangedragen zijn enkel in verband met klimaatadaptatie.