In procesindustrie waar ruwe grondstoffen worden verwerkt kunnen van nature radioactieve stoffen aanwezig zijn. Soms kan de radioactiviteit ophopen en zijn maatregelen nodig zijn om personen te beschermen tegen onbedoelde blootstelling aan straling.
RIVM onderzoek
In 2017 heeft het RIVM een inventarisatie gemaakt van alle industrieën in Nederland die mogelijk te maken hebben met natuurlijke radioactiviteit. Binnen deze industrieën is door middel van een enquête inzicht gekregen in de samenstelling en de omvang van materiaalstromen in hun sector. Hierbij is getoetst aan wettelijke grenzen voor vergunning- en registratieplicht voor radioactieve stoffen. Bekijk hier het RIVM rapport voor meer informatie.
Materiaalstromen
Overzicht van materiaalstromen uit de procesindustrie die natuurlijke radioactiviteit kunnen bevatten. Afhankelijk van de concentratie aan radioactieve stoffen zijn materialen vrijgegeven (groen), registratieplichtig (oranje) of vergunningplichtig (rood). Met name voor de afvalstromen is de manier waarop deze veilig verwerkt of afgevoerd mogen worden sterk afhankelijk van de concentratie aan radioactieve stoffen.
Ophopen van radioactiviteit
Veel ruwe grondstoffen, zoals mineralen en ertsen, bevatten van nature radioactieve stoffen (zie ook de pagina “De bodem als stralingsbron”). Het gaat dan vooral om de natuurlijke vervalreeksen van uranium en thorium en kalium-40 (K-40). Maar, in veel mindere mate, ook andere radioactieve stoffen die al sinds de vorming van de aarde in de aardkorst aanwezig zijn.
In de meeste grondstoffen is de concentratie van natuurlijke radioactieve stoffen laag. Maar de concentratie van radioactieve stoffen kan veranderen door het verwerken van grondstoffen. In hoeverre de concentratie van radioactieve stoffen toe- of juist afnemen is afhankelijk van het verwerkingsproces. Dit gebeurt bijvoorbeeld in chemische of thermische processen in de procesindustrie. In enkele gevallen hoopt de radioactiviteit zodanig dat maatregelen nodig zijn om personen (werknemers en de bevolking) te beschermen tegen onbedoelde blootstelling aan straling. Radioactiviteit kan voorkomen in grondstoffen, maar ook in producten, rest- en afvalstoffen zoals weergegeven in bovenstaande figuur. Bij lozingen naar water of lucht kan een deel daarvan in het milieu terecht komen.
Vaak worden materialen met radioactiviteit van natuurlijke oorsprong aangeduid met de Engelstalige afkorting NORM , dat staat voor “Naturally Occurring Radioactive Materials”, ofwel “van nature voorkomende radioactieve materialen”. Voor materialen waarin de radioactieve stoffen verhoogd zijn door het verwerken van grondstoffen wordt ook wel de term TENORM (Technologically-Enhanced Naturally Occurring Radioactive Material) gebruikt, dat staat voor “Technologically- Enhanced Naturally Occurring Radioactive Materials”.
De radioactieve stoffen uit de vervalreeksen van uranium en thorium zijn verschillende chemische elementen en hebben daarom ieder hun eigen chemische en fysische eigenschappen. Zo is de ene dochter een gas (radon), een ander weer oplosbaar in water (radium) en weer een ander relatief vluchtig (polonium en lood). Door deze verschillende eigenschappen komen ze vrij of hopen ze op bij de verwerkwerking van materialen.
Een voorbeeld van een industrieel proces dat leidt tot verhoogde concentraties van radioactieve stoffen is het verhitten van ertsen. Door verhitting kunnen vluchtige componenten als lood en polonium vrijkomen en neerslaan op bijvoorbeeld schoorsteenwanden. Hierdoor ontstaat zogenaamde scale met activiteitsconcentraties die op kunnen lopen tot enkele honderden becquerel per gram. Scales ontstaan in een breed scala aan industriële processen, waaronder de olie- en gasindustrie (zie Figuur), geothermie, kolencentrales, glasindustrie en staalindustrie.
Een ander voorbeeld is het onttrekken van water uit de diepe ondergrond met daarin oplosbare componenten zoals radiumverbindingen die neer kunnen slaan op buizen. Dit soort radiumscale wordt onder andere aangetroffen bij de winning van aardgas, aardolie of aardwarmte.
Welke industrieën
Zeer uiteenlopende industriële sectoren hebben te maken met materiaalstromen met daarin natuurlijke radioactieve stoffen. Voorbeelden van industrieën in Nederland die te maken hebben met radioactiviteit van natuurlijke oorsprong zijn:
- Olie- en gasindustrie
- Kolencentrales
- Geothermie
- Staalproductie
- Titaniumdioxideproductie
- Cementproductie
- Zinkproductie
Ook bedrijven die materialen uit deze sectoren opslaan, transporteren of verwerken moeten rekening houden met de mogelijke aanwezigheid van radioactieve stoffen.
Aangewezen industrieën in regelgeving
Aangewezen industrieën in regelgeving
In bijlage 3.1 van de Regeling basisveiligheidsnormen stralingsbescherming, is een lijst opgenomen van handelingen waarbij van nature voorkomend radioactief materiaal is betrokken en werknemers of leden van de bevolking daardoor een blootstelling ondergaan of kunnen ondergaan die vanuit het oogpunt van stralingsbescherming niet kan worden verwaarloosd.
Blootstelling van de bevolking
Dit type industrie kan op verschillende manieren bijdragen aan de blootstelling van de bevolking aan straling: door lozingen naar lucht, door lozingen naar water, door externe straling in de omgeving van de industrie en door producten van die de industrie. De gemiddelde blootstelling van de bevolking aan straling door de industrie is klein. Minder dan 1% van de totale gemiddelde blootstelling van leden van de bevolking door alle stralingsbronnen samen. Door het verdwijnen van dit type industrie in Nederland, is deze bijdrage al tientallen jaren aan het dalen. Voor werkgevers en werknemers blijft het echter belangrijk om te weten of ze werken met materialen die radioactieve stoffen bevatten. Zij lopen immers meer risico om blootgesteld te worden aan deze radioactieve stoffen.