Voor het onderzoek heeft het RIVM 250 professionals uitgenodigd, die ofwel deelnamen aan het RIVM-congres ‘Maak Ruimte voor Gezondheid’ (november 2015) of die bekend waren vanuit andere RIVM-projecten. Een Gezonde Stad vraagt om samenwerking over domeinen heen. De 250 professionals hebben dan ook een diverse achtergrond; variërend van GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst)-medewerkers en ruimtelijke ordenaars tot andere experts uit het milieu-, gezondheids- of ruimtelijke domein.

Kenmerken van een gezonde stad volgens professionals

Meer dan 100 professionals vulden de volgende zin aan; ‘Een gezonde stad is voor mij…’. Dit leverde een lijst van 350 kenmerken op die samen een zeer breed palet vormden van de gezonde stad. Door gelijksoortige kenmerken eruit te halen is deze lijst teruggebracht naar 88 kenmerken – een handzaam aantal voor de volgende fase van het onderzoek. Zo moesten de deelnemers in het vervolgonderzoek deze kenmerken waarderen, kijkend naar het belang dat deze kenmerken hebben voor een gezonde stad. De 12 belangrijkste kenmerken op de lijst zijn:

1. waar kinderen kunnen buitenspelen    
2. waarin je je gemakkelijk per fiets kunt verplaatsen
3. heeft een goede luchtkwaliteit 
4. waarin je je gemakkelijk te voet kunt verplaatsen
5. waar mensen zich veilig voelen
6. heeft groen om in te spelen
7. heeft veilige fietsroutes
8. die verleidt tot bewegen
9. is een veilige stad
10. die gezondheid benadert vanuit verschillende sectoren, bijvoorbeeld ruimtelijk, verkeer, GGD.
11. heeft voldoende en kwalitatief goede sport- en beweegvoorzieningen
12. waarin mensen in een kwetsbare situatie voldoende ondersteuning krijgen

Opvallend was overigens dat veel van de 350 kenmerken die door de groep van ruim 100 professionals werden aangedragen, refereerden naar een ideaalbeeld van een ruim opgezette, groene, veilige en beweegvriendelijke omgeving, zoals de VINEX Vierde Nota Ruimtelijke Ordening Extra (Vierde Nota Ruimtelijke Ordening Extra)-wijken die in de jaren negentig zijn gebouwd. Echt stedelijke kenmerken als nabijheid van voorzieningen, levendigheid of meervoudig ruimtegebruik werden niet genoemd of als onbelangrijk beoordeeld.

Kenmerken clusteren

Een ander onderdeel van deze vervolgfase van het onderzoek was dat de 50 deelnemers gevraagd is om de 88 kenmerken te clusteren. Concreet moesten de kenmerken die veel met elkaar te maken hebben, geclusterd worden en de gemaakte clusters zijn vervolgens van een passende naam voorzien. Met behulp van een computerprogramma (Conceptsystems Global Max) is berekend hoe vaak kenmerken samen werden genomen in eenzelfde cluster en welke kenmerken dus bij elkaar hoorden volgens de professionals. Daarnaast werd de gemiddelde waardering van elk kenmerk berekend. Samengevat leverde dat een concept-map op waarin een Gezonde Stad wordt gecategoriseerd in 12 verschillende concepten die elk een uniek aspect van de Gezonde Stad representeren. Deze 12 clusters zijn in de woorden van professionals (op volgorde van hoogst beoordeeld):

1. Fietsvriendelijk
2. Sociale netwerken
3. Age friendly city (stad die voor elke leeftijdsgroep interessant is)
4. De zorgzame stad
5. Gezond en veilig
6. Duurzaamheid en klimaat
7. Gezonde gebouwen
8. Integraal gezondheidsbeleid
9. Zorg en inkomen
10. Inspirerende stad
11. Toekomstgericht en duurzaam
12. Rafelig

Hoofdclusters

Elk cluster bestaat daarbij uit vier tot negen van de 88 kenmerken. Deze clusters zijn samen te vatten in vier hoofdclusters:

1. Sociale kenmerken (4 clusters en 31 kenmerken, hoofdthema: Een stad waar mensen elkaar helpen.)
2. Fysieke inrichting (5 clusters en 36 kenmerken, hoofdthema: Een stad waar kinderen kunnen buiten spelen.)
3. Beleid (2 clusters en 13 kenmerken, hoofdthema: Een stad met gezondheid als centrale ambitie.)
4. Cultuur (1 cluster en 8 kenmerken, hoofdthema: Een stad om trots op te zijn.)

Concept-map met clusters en kenmerken

De clusters en kenmerken zijn weergegeven in een zogenaamde concept-map. In deze interactieve digitale illustratie kunt u klikken op de clusters om te zien welke kenmerken tot het betreffende cluster behoren. Daarbij geeft de grootte van de bollen weer hoeveel belang er wordt gehecht aan het betreffende kenmerk.

Welke kenmerken in welke clusters zijn samengevat, hebben we ook weergegeven in een tabel. Opvallend is dat zeven van de 12 belangrijkste kenmerken van een gezonde stad voorkomen in het hoofdcluster ‘Fysieke inrichting’ en vier in het hoofdcluster ‘Sociale kenmerken’. Het enige kenmerk uit de top 12 buiten deze twee clusters is ‘Een stad die gezondheid aanvliegt vanuit verschillende sectoren; zowel ruimtelijk, verkeer, GGD, etcetera.’ Dit kenmerk valt onder het hoofdcluster ‘Beleid’.

Score per domein

De professionals zijn ingedeeld in drie categorieën; gezondheid, ruimte en milieu. De indeling is in de meeste gevallen gebaseerd op hun eigen beschrijving van hun domein. In sommige gevallen konden mensen niet aangeven wat hun primaire invalshoek was, omdat inmiddels vaak ook wordt samengewerkt tussen de verschillende domeinen. In dergelijke (uitzonderlijke) gevallen heeft het projectteam uiteindelijk toch een keuze gemaakt voor één van de drie domeinen.

Een opvallend resultaat na de beoordeling was dat er tussen de verschillende domeinen van professionals veel overeenstemming bestaat over wat belangrijke kenmerken van een Gezonde Stad zijn. Alle drie de groepen kwamen tot een soortgelijke top 12. In deze top 12 kwamen bijvoorbeeld ‘waar kinderen buiten spelen’ en ‘fietsen’ steeds op de hoogste plaatsen terug. De overeenstemming tussen de domeinen over wat zij belangrijk vinden, lijkt dus aanzienlijk groter dan doorgaans wordt verondersteld. 

De concept-maps per domein hebben ongeveer dezelfde onderverdeling in de vier hoofdclusters. Die hoofdclusters komen grofweg overeen met hoe (lokale) overheden een gezonde stad adresseren; ze lijken de organisatiestructuur van het ambtelijk apparaat te schetsen.
 
Gezondheidsprofessionals hechten relatief veel belang aan sociale kenmerken en beleid. Het kenmerk ‘een stadsbestuur dat gezondheid als centrale ambitie stelt’ scoorde het hoogst bij hen. Ruimtelijke professionals vinden fysieke, sociale, culturele en beleidsaspecten allemaal ongeveer even belangrijk. Gezond vervoer scoorde bij hen het hoogst als cluster en ze vinden het belangrijk dat een stad ‘aansluit bij wensen en behoeften van de inwoners’. Milieuprofessionals hechten relatief veel belang aan duurzame mobiliteit: ‘een stad met goed openbaar vervoer’ scoorde het hoogst bij hen. Ook veiligheid en rust vonden zij iets belangrijker dan de andere professionals. 

Conclusie: verder naar een Gezonde Stad

Er blijkt veel overeenstemming te zijn over wat professionals belangrijke kenmerken vinden van een ‘Gezonde Stad’, of ze nou vanuit het domein milieu, gezondheid of ruimte komen. De namen die professionals aan clusters geven verschilt tussen de domeinen en daarom is het de moeite waard om ons in elkaars taal te verdiepen. ‘Fietsen’ en ‘waar kinderen buiten kunnen spelen’ worden het hoogst gewaardeerd in ons onderzoek. De overeenstemming schept daarbij veel mogelijkheden voor samenwerking. 

Op basis van de concept-map heeft een groep professionals eind oktober 2016 gezamenlijke ideeën gegenereerd om de Gezonde Stad dichterbij te brengen. Het RIVM wil met deze methode in de nabije toekomst ook gaan onderzoeken wat bewoners belangrijk vinden in een gezonde stad. De vraag is dan of daar een vergelijkbaar beeld uit ontstaat of dat bewoners andere kenmerken belangrijk vinden.