Prof. Dr. H.A.M. (Hein) Daanen, Professor (environmental) exercise physiology, Department Human Movement Sciences, VU Vrije Universiteit (Vrije Universiteit) Amsterdam 
Dr. Ir. P. Siegmund, Klimaatexpert, KNMI Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut), De Bilt
Drs. L. Hall, centrum Veiligheid, RIVM

Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS Centraal Bureau voor de Statistiek (Centraal Bureau voor de Statistiek)) rapporteert over oversterfte na hete periodes. Het CBS kijkt daarbij alleen naar de weekcijfers van oversterfte in weken waarin een hittegolf voorkwam. Sterfte tijdens één extreem warme dag of tijdens enkele warme dagen (maar waarbij niet wordt voldaan aan de definitie hittegolf), wordt niet in de rapportages opgenomen. Het is een vrij ruwe manier om naar de cijfers te kijken. Uit de cijfers van het CBS blijkt dat hitte leidt tot extra sterfgevallen. Tijdens de hittegolven in 2003 en 2006 overleden er in Nederland meer dan 1000 mensen extra aan de gevolgen van warmte (CBS, 2003) (CBS, 2006). Sinds die zomers is er, onder andere met het instellen van een Nationaal Hitteplan (zie Nationaal Hitteplan), veel aandacht voor de risico's van hittegolven en het waarschuwen van mensen hiervoor. 
Vooral ouderen en mensen die op basis van de Wet Langdurige Zorg (WLZ Wet Landurige Zorg (Wet Landurige Zorg)) zorg ontvangen, zijn kwetsbaar. WLZ-gebruikers zijn vooral ouderen met vergevorderde dementie of mensen met een ernstige verstandelijke, lichamelijke of zintuiglijke handicap. In 2020 was de oversterfte onder 80+ers gedurende de hittegolf (10 t/m 16 aug) 23%. Onder WLZ-gebruikers was de sterfte zelfs 37% hoger vergeleken met de gemiddelde sterfte in de weken daarvoor. Bij de rest van de bevolking (niet WLZ-gebruikers) was de verhoogde sterfte 9% hoger dan gemiddeld in de weken ervoor.
Van jaar tot jaar verschilt de precieze impact van een hittegolf. Zo blijkt uit de CBS cijfers van 2018 dat er minder oversterfte bij een hittegolf in de zomer is wanneer er in de voorafgaande winter een flinke griepgolf is geweest (CBS, 2018). In 2020 zijn ook regionale verschillen waargenomen. In regio zuid, waar in de winter/voorjaar veel mensen waren overleden door COVID-19, was de oversterfte gedurende de hittegolf beperkter (CBS, 2020).

De WHO World Health Organization (World Health Organization) (WHO 2021) heeft een groot aantal onderzoeken naar effecten van hitte op een rij gezet. Daarbij is meestal sterfte als uitkomstmaat genomen. Hieruit lijkt dat de hitte-gerelateerde sterfte, ten opzichte van eerdere jaren, afneemt. Hoewel fysiologische aanpassingen niet zijn uit te sluiten, betekent het waarschijnlijk vooral dat maatregelen om mensen te waarschuwen voor hitte een positief effect hebben gesorteerd: er is meer bewustzijn van de risico’s van warmte en de kwetsbare doelgroepen. Ook is er, onder andere in zorginstellingen, meer gebruik van airconditioning of andere actieve koeling. Ondanks de uitkomsten dat de sterftelast in de afgelopen jaren is verminderd, is er brede wetenschappelijke consensus dat er, mits er drastische maatregelen worden getroffen om klimaatverandering af te remmen, in de toekomst sprake zal zijn van een groei van de hitte-gerelateerde ziekte- en sterftelast. De consensus hierover is terug te voeren op de verwachte klimaatveranderingen, de vergrijzing van de bevolking, de groei van het aantal kwetsbare mensen met obesitas en/of hart- en vaatziekten en de verstedelijking. Het RIVM schetst in een rapport over de gezondheidseffecten van mondiaal klimaatbeleid voor Nederland eenzelfde scenario: in de toekomst zullen in warme perioden meer mensen overlijden. Mede afhankelijk van aanpassingen in blootstellingsgedrag (bv zonwering/koeling/betere zorg gedurende hitte) en gebouwen en omgeving zullen sterftecijfers door hitte hoger of lager uitvallen (Hall et al, 2021).

Hart- en vaatziekten zijn de belangrijkste oorzaak van ziekte en sterfte gedurende hittegolven. Er sterven meer ouderen tijdens hitte door hart- en vaatziekten dan door alle andere hitte-gerelateerde doodsoorzaken bij elkaar. Dit heeft in belangrijke mate te maken met het feit dat er veel mensen lijden aan een hart- en vaatziekte (Ebi et al., 2021). De reden dat mensen met een hart- of vaataandoening kwetsbaar zijn, is beschreven in het achtergrond document risicogroepen.
Longaandoeningen staan op de tweede plaats als oorzaak van ziekte en dood tijdens hitte. Ook dit heeft te maken met het grote aantal mensen met bestaande luchtwegaandoeningen (Ebi et al., 2021). Het onderliggende mechanisme voor de negatieve gezondheidseffecten is niet helemaal duidelijk. Enerzijds heeft het te maken met het gegeven dat er tijdens een hittegolf vaak meer luchtverontreiniging (zomersmog) aanwezig is. Uit Nederlands onderzoek is gebleken dat verhoogde concentraties luchtverontreiniging mogelijk verantwoordelijk waren voor 25 tot 40% van de waargenomen oversterfte in de zomer van 2003 (Fischer et al. 2003).
Anderzijds blijkt uit onderzoek dat hitte geassocieerd is met ontstekingen in de luchtwegen en met verstoringen in het afweersysteem. Bij COPD Chronic Obstructive Pulmonary Disease (chronische bronchitis of longemfyseem) (Chronic Obstructive Pulmonary Disease (chronische bronchitis of longemfyseem))-patiënten kunnen symptomen verergeren als reactie op de verhoogde ademhaling (die nodig is om hitte af te voeren) of als gevolg van bronchoconstrictie die door hitte ontstaat (WHO World Health Organization (World Health Organization), 2021). Voor astmapatiënten zou het kunnen zijn dat inademing van warme vochtige lucht bronchoconstrictie opwekt. Bovendien kan astmamedicatie de thermoregulatie beïnvloeden, met klachten en/of ziekteverschijnselen als gevolg (WHO, 2021).

In Nederland is onderzoek uitgevoerd naar het aantal spoedopnames in relatie tot de temperatuur en luchtvochtigheid (Loenhout et al, 2018). Zij vonden een positief verband tussen hogere temperaturen en het relatieve risico om bij de eerste hulp terecht te komen met de ziekte-classificaties ‘Mogelijk hitte-gerelateerde ziekten’ (o.a. nierfalen) en ‘Luchtwegaandoeningen’. Eén van de bevindingen was dat het relatieve risico van één extreem warme dag vergelijkbaar bleek met het relatieve risico van een aantal dagen gematigde warmte. 

Er is, in vergelijking met wat er bekend is over hitte-gerelateerde sterftecijfers, veel minder bekend over hitte-gerelateerde ziektecijfers. In de Kennisagenda Klimaat en gezondheid worden de blootstellingsresponsrelaties voor de gevolgen van klimaatverandering voor de gezondheid en de ziektelast door klimaatverandering nog expliciet als kennislacunes opgenomen (Huynen et al., 2019). De effecten op ziektelast zijn, mede door de samenhang met luchtverontreiniging (waaronder ozon) en door een gebrek aan een eenduidige registratie van hitte-gerelateerde aandoeningen (of lastig vergelijkbare registratie), moeilijk kwantificeerbaar. Al met al kan sterfte door hitte worden gezien als het topje van de ijsberg, het zichtbare eindeffect van blootstelling aan hitte. De omvang van de (minder zichtbare) totale ziektelast door hitte is, wanneer deze in cijfers wordt uitgedrukt, naar verwachting dan ook van een veel grotere orde dan de sterftelast door hitte.

Meer blootstelling aan de zon kan leiden tot verbranding van de huid en op langere termijn het ontstaan van huidkanker en een verhoogde kans op staar. Twee factoren spelen een rol. Enerzijds is het zo dat de jaargemiddelde inkomende zonnestraling toeneemt (door minder bewolking, zie waargenomen veranderingen in achtergrond document Weer in Nederland). Anderzijds verandert het gedrag van mensen en hoe zij zich kleden bij warmer weer. Mensen zijn geneigd om vaker en langer naar buiten te gaan en minder bedekkende kleding te dragen. Wanneer zij onvoldoende beschermende maatregelen tegen UV ultraviolet (ultraviolet)-straling nemen (weren, kleren, smeren), vergroot dat het risico op UV-stralingsgerelateerde aandoeningen. Op de website van het KWF staat uitleg over UV en zonkracht en een pagina met tips voor huidbescherming. Op de website van Duitse oncologie richtlijnen staat een integrale Nederlandse vertaling van de Duitse richtlijn over verstandig UV-blootstellingsgedrag: S3-richtlijn Preventie van Huidkanker.  Op deze pagina staat meer informatie over UV en gezondheid.

Hogere temperaturen en langere zomerse perioden kunnen leiden tot een toename van allergische luchtwegklachten. Dat komt onder andere doordat het pollenseizoen verlengd wordt en allergene planten zich kunnen vestigen die voorheen niet in Nederland konden overleven (bijvoorbeeld klein glaskruid, ambrosia, cipres en olijfboom). De website pollennieuws.nl verzorgt informatie over pollen, pollenplanten en hooikoorts. Dat gebeurt door dagelijks een landelijke pollenverwachtingskaart en regelmatig een pollenjournaal te publiceren.

Verdrinking

Jaarlijks sterven er mensen door verdrinking, gemiddeld jaarlijks 87 over de periode 2000 tot 2020. Bij warm weer zoeken mensen vaker verkoeling bij water wat mogelijk gepaard gaat met een verhoogd aantal verdrinkingen.

Watergerelateerde infectieziekten

Warm weer en verhoogde watertemperaturen vergroten de groei van blauwalgen en bacteriën. Tegelijkertijd neemt de intensiteit van waterrecreatie tijdens warmte toe. Dit samen leidt tot een verhoogd risico op huiduitslag onder andere door een toegenomen blootstelling aan gifstoffen van blauwalgen. Ook kan risico op diarree toenemen door het per ongeluk inslikken van water met virussen of bacteriën. De WHO World Health Organization (World Health Organization) refereert naar een review van Carlton et.al. (2016) waarin wordt aangetoond dat er een significant verband is tussen temperatuur en het voorkomen van diarree in zowel laag, middel als hoge inkomenslanden (WHO 2021). Toekomstige klimaatverandering zou deze effecten nog verder kunnen versterken.

Virusvectoren

Vanwege de grootschalige internationale handel in Nederland en de klimatologische veranderingen is het waarschijnlijk dat exotische muggen (zoals de tijgermug) zich op termijn ook zal vestigen in Nederland. Ontwikkelingen hierin zijn mede afhankelijk van het uitroeiingsbeleid, landgebruik en de aanwezigheid van een geschikte vector- en gastheerpopulatie. Voor westnijlvirusinfecties, overgedragen door de in Nederland inheemse mug, is de aanname dat zij vaker in Nederland gediagnosticeerd zullen worden (Quarsie et al. 2021).

Insecten

Sinds de jaren 90 is er een opmars van de eikenprocessierups uit zuidelijke landen naar Nederland. Voor informatie en adviezen is er de GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst)-richtlijn medische milieukunde: De eikenprocessierups en gezondheid.
Eveneens vestigen zich andere soorten insecten (bijvoorbeeld de dennenprocessierups en het mediterraan draaigatje (een exotische miersoort)) die tot hinder kunnen leiden.

Teken 

Warmer weer draagt bij aan de activiteit van teken en daarmee aan de verlenging van het seizoen voor de ziekte van Lyme en tekenencefalitis (hersenvliesontsteking). Of de ziektelast door teken toeneemt bij warmer weer hangt echter van meerdere factoren af en is afhankelijk van de lokale situatie. Landgebruik, droogte en wildstand spelen een rol, net als het gedrag van mensen; met warm weer kan recreatie in tekenrijke bosgebieden of in de tuin toenemen, als het té warm is, blijven mensen eerder binnen. Zie ook het informatieblad Maatregelen tegen teken bij groeninrichting en -beheer. 

• Burke, M., González, F., Baylis, P., Heft-Neal, S., Baysan, C., Basu, S. and Hsiang, S. (2018). Higher temperatures increase suicide rates in the United States and Mexico. Nature Climate Change, 8: 723-729.
• CBS Centraal Bureau voor de Statistiek (Centraal Bureau voor de Statistiek) (2003). Ruim duizend doden extra door warme zomer.
• CBS (2006). Door hitte in juli duizend extra doden.
• CBS (2018). Hitte heeft niet geleid tot veel meer sterfte.
• CBS (2020). Tijdens hittegolf vooral meer sterfte in langdurige zorg.
• Ebi, K.L., Capon, A., Berry, P., Broderick, C., Dear de, R., Havenith, G. Honda, Y., Kovats, R.S. Ma, w., Malik, A., Morris, N.B., Nybo, L., Seneviratne, S.I., Vanos, J., Jay, O. (2021). Heat and Health 1: Hot weather and heat extremes: health risks. Lancet 2021; 398: 698-708
• Fischer, P.H., Brunekreef, B., Lebret, E. (2004) Air pollution related deaths during the 2003 heat wave in the Netherlands. Atmospheric Environment 2004; 38: 1083-1085
• Folkerts, M.A., Bröde, P., Botzen, W.J.W., Martinius, M.L., Gerrett, N., Harmsen, C.N., Daanen, H.A.M. (2020) Long term adaptation to heat stress: shifts in the minimum mortality temperature in the Netherlands. Frontiers in Physiology 2020:11(225).
• Gao, J., Cheng, Q., Duan, J., Xu, Z., Bai, L., Zhang, Y., Zhang, H., Wang, S., Zhang, Z., Su, H. (2019). Ambient temperature, sunlight duration, and suicide: A systematic review and meta-analysis. Sci Total Environ. 2019; 646: 1021-1029.
• Hall, E.F., Maas, R.J.M., Limaheluw J., Betgen, C.D. 2021 Mondiaal klimaatbeleid: gezondheidswinst in Nederland bij minder klimaatverandering. RIVM 2020-0200
• Huynen, M., Vliet van, A., Staatsen, B., Hall, L., Zwart, J. (2019) Kennisagenda Klimaat en Gezondheid ZonMW
• Loenhout, van, J.A.F., Delbiso, T.D., Kiriliouk, A., Rodriguez-Llanes, J.M., Segers, J., Guha-Sapir, D. (2018) Heat and emergency room admissions in the Netherlands. BMC Public Health (2018) 18:108
• Miles-Novelo, A. and Anderson, C.A. (2019). Climate Change and Psychology: Effects of Rapid Global Warming on Violence and Aggression. Current Climate Change Reports, 5, 36-46. 2019.
•  Moore, J. P., Harper Smith, A. D., Di Felice, U., & Walsh, N. P. (2013). Three nights of sleep deprivation does not alter thermal strain during exercise in the heat. European Journal of Applied Physiology, 113(9), 2353–2360.
• Mullins, J. and White, C. (2019). Temperature and mental health: Evidence from the spectrum of mental health outcomes. Journal of Health Economics 2019 68: 102240.
• Obradovich, N., Migliorini, R., Paulus, M.P., Rahwan, I. (2018). Empirical evidence of mental health risks posed by climate change. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America; 2018 Oct 23 115(43):10953-10958
• Relf, R., Willmott, A., Mee, J., Gibson, O., Saunders, A., Hayes, M., & Maxwell, N. (2018). Females exposed to 24 h of sleep deprivation do not experience greater physiological strain, but do perceive heat illness symptoms more severely, during exercise-heat stress. Journal of Sports Sciences, 36(3), 348–355.
• WHO World Health Organization (World Health Organization) (2011). Public Health Advice, on preventing health effects of heat
• WHO (2021). Heat and health in de WHO European Region: updated evidence for effective prevention

Bij de ISO International Organization of Standardization (International Organization of Standardization)-normen en ook bij de apps worden verschillende niveaus van inspanning gebruikt. De niveaus worden weergegeven met de eenheid ‘Watt’. Een bepaald aantal Watts staat voor een bepaalde hoeveelheid energie per tijdseenheid (vermogen).

Een alternatieve manier om de intensiteit van de geleverde inspanning aan te duiden, is door te werken met Metabolic Equivalents of Tasks (MET’s). MET’s geven een indruk van het energieverbruik dat nodig is om een bepaalde activiteit uit te voeren. Eén MET is de hoeveelheid energie die nodig is voor iemand om in rust te zitten. Bij 2,5 MET’s (bijvoorbeeld wandelen) gebruikt iemand 2,5 maal zoveel energie als wanneer die persoon in rust zit. Het voordeel van MET’s is dat de intensiteit van een inspanning wordt weergegeven in een gewichtsonafhankelijke eenheid. Mensen die zwaarder zijn verbruiken absoluut gezien bij dezelfde intensiteit meer energie, maar met MET’s wordt de intensiteit weergegeven met één cijfer voor elk gewicht. Het is in die zin een eenvoudiger en meer begrijpelijke eenheid. In onderstaande tabel (MET voor de verschillende activiteiten) staat voor verschillende activiteiten wat de MET-waarde is: welk veelvoud aan energieverbruik ten opzichte van het energieverbruik in rust wordt gebruikt.

Tabel: MET voor de verschillende activiteiten

• NEN Nederlandse norm (Nederlandse norm)-EN-ISO International Organization of Standardization (International Organization of Standardization) 7243: 2017 Ergonomics of the thermal environment – assessment of heat stress using the WBGT (wet bulb globe temperature) index.
• NEN-EN-ISO 7933: 2004 Ergonomics of the thermal environment — Analytical determination and interpretation of heat stress using calculation of the predicted heat strain.

Voor de binnentemperatuur in woningen, scholen en kinderdagverblijven bestaan geen wettelijk vastgelegde maximum waarden. Er zijn in het Bouwbesluit wel comforteisen genoemd die verband houden met temperatuur. Daarnaast is sinds begin 2021 de TO-juli (temperatuuroverschrijdingswaarde juli) als eis in het Bouwbesluit opgenomen. Deze eis heeft als achterliggende doel de kans op oververhitting van nieuwe woningen te beperken. De TO-juli eis is opgenomen in het Bouwbesluit omdat was gebleken dat als gevolg van de steeds scherpere eisen aan de energieprestatie en isolatie voor koudere perioden niet altijd voldoende aandacht was voor het binnenklimaat in de zomer. Vanwege ongewenste oververhitting in nieuwe woningen, moest er vaak alsnog een – veelal mobiele en daarmee energetisch inefficiënte – airco in de woning worden geplaatst om de overtollige warmte weg te koelen. 

Hieronder worden de verschillende punten uit het Bouwbesluit toegelicht die verband houden met temperatuur. Het voldoen aan minimumeisen volgens het Bouwbesluit betekent dat de kans op ernstige hinder beperkt is, maar het is geen garantie voor een algemene tevredenheid of een comfortabel binnenmilieu. De wettelijke eisen moeten gezien worden als een minimum waar in elk geval aan voldaan moet worden.

Temperatuursaspecten het Bouwbesluit

Thermisch comfort

Het artikel over thermisch comfort gaat over de maximale luchtsnelheid van toevoerlucht voor ventilatie. Hieraan is een maximum gesteld met als doel tocht te voorkomen. 

Spuivoorzieningen

Het is verplicht dat spuivoorzieningen in woningen, kinderdagverblijven en scholen aanwezig zijn. Het achterliggende doel ervan is het zo nodig snel kunnen afvoeren van sterk verontreinigde binnenlucht. Ventilatie- en spuivoorzieningen zijn ook functioneel om te kunnen koelen, maar dat is geen expliciet doel in het Bouwbesluit. 

Energieprestatie eisen 

Deze eisen gaan over thermische isolatie en luchtdichtheid van gebouwen.

TO-juli

TO-juli (temperatuuroverschrijding juli) verwijst naar eisen voor een maximale waarde voor oververhitting. De TO-juli is een maat die een indicatie geeft van het risico op temperatuuroverschrijding voor alle verblijfsruimten in de woning, gedurende de periode tussen 30 april en 28 september. Er is sprake van oververhitting wanneer het warmer wordt dan 27 ºC. Deze temperatuur is niet expliciet als een gezondheidskundig criterium genomen, maar is bepaald als afgeleide van de gewenste waarde voor ervaren comfort. Om na te gaan of de maximale waarde niet wordt overschreden, wordt gebruik gemaakt van berekeningen. Daarbij mag het aantal gewogen temperatuuroverschrijdingen (GTO) maximaal 450 uur zijn in de periode tussen 30 april en 28 september. Een gewogen temperatuuroverschrijding betekent dat hogere berekende temperaturen bij de bepaling van het aantal GTO-uren zwaarder worden gewogen. TO-juli is een indicatiegetal, en is daarom geen garantie dat er geen temperatuuroverschrijding op zal treden. Dat is afhankelijk van de precieze weersomstandigheden, de omstandigheden in de omgeving en het gedrag van bewoners. De TO-juli eis geldt niet voor woonwagens, drijvende bouwwerken, recreatiewoningen en utiliteit. Zie voor meer achtergrondinformatie rvo.nl.

Door steeds warmere en langer warme zomers hebben bewoners steeds vaker last van oververhitting. De normering uit de vorige paragraaf is wat betreft de verplichte beperking van het risico op oververhitting pas van toepassing op nieuwbouw vanaf begin 2021. In de praktijk is het, en dan met name vooral voor oudere woningen, lastig om aan te geven wanneer een woning wel of niet te warm is, juist omdat een normering ontbreekt. En als een woning te warm wordt, is niet in de wet bepaald wie vervolgens maatregelen moet nemen: de eigenaar, de huurder, de ontwikkelaar of de opdrachtgever van een woning. In deze gevallen, wanneer open normen* onvoldoende duidelijkheid geven, is jurisprudentie van belang. Daarin is terug te vinden hoe de open normen volgens de rechter moeten worden uitgelegd. Er is een beperkt aantal uitspraken over hitte in woningen in de rechtspraak terug te vinden. 

* De wetgever beperkt zich dan tot het geven van hoofdbeginselen, die de rechter 'naar behoren', 'naar redelijkheid en billijkheid', 'naar omstandigheden' behoort toe te passen.

Jurisprudentie over oververhitting in woningen

Woningen in een oude graansilo waar veel glas aanwezig is en onvoldoende ventilatiemogelijkheden om te verkoelen. Rechter oordeelt dat er sprake is van een gebrek in de woning en oordeelt dat huur mag worden verlaagd totdat gebrek is verholpen (ECLI:NL:RBAMS:2015:2405, Amsterdam, 2015).

Seniorenwoningen met hoog oplopende temperaturen waarbij de bewoners buitenzonwering eisen. Rechter oordeelt dat er een gebrek aan de woning is en dat dit kan worden verholpen door zonwerend folie in combinatie met een krachtige mobiele airco en binnenzonwering. Buitenzonwering wordt te kostbaar geacht. De huur mag worden verlaagd totdat gebrek is hersteld (ECLI:NL:RBLIM:2017:1053, Roermond, 2017).

Nieuwbouwappartement waar rechter had geoordeeld dat er sprake was van een gebrek door problemen met vloerverwarming en WTW systeem. Hiertegen is eigenaar in hoger beroep gegaan. Uitspraak van het hof is dat huurprijsverlaging niet gerechtvaardigd is: een huurder van een appartement met veel glas en gelegen op het zuiden en westen, maar zonder airco, mag niet verwachten dat het binnen nooit warmer zal zijn dan buiten. Van een huurder mag men bovendien verwachten dat hij de binnentemperatuur reguleert door het aanbrengen van warmtewerende voorzieningen (zoals lamellen) én dat hij ventileert  (ECLI:NL:GHSHE:2016:2432, ’s Hertogenbosch, 2016).

Huurappartement in Amsterdam waar rechter oordeelt dat krachtiger koelsysteem in een appartement mag worden verwacht gezien de gevraagde huurprijs (ECLI:NL:RBAMS:2011:BT8386, Amsterdam, 2011).

Uit bovenstaande uitspraken is op te maken dat veel zaken meespelen in het uiteindelijke oordeel van de rechter: bewonersgedrag, verwachtingen van huurders (in relatie tot huurprijs of exclusief aanbod aan bijvoorbeeld senioren), omstandigheden (bijvoorbeeld of bewoners überhaupt in staat zijn om te ventileren/luchten in de woning ook gezien het verband met aanwezige geluidsoverlast van verkeer, evenementen en/of inbraakrisico’s), vergelijkbare situaties (of bovenburen in vergelijkbaar appartement ook overlast ervaren) en kosten en effectiviteit van eventuele maatregelen.
Verhuurders nemen in verband hiermee in contracten inmiddels clausules op waarin wordt bepaald dat er geen aanspraak kan worden gemaakt op huurverlaging door te hoge temperaturen in een appartement. 

Bijvoorbeeld: “Huurder is er mee bekend en aanvaardt hierbij dat het gehuurde zich bevindt in stedelijk gebied, waar het door het veranderende klimaat steeds warmer wordt en de warmte niet altijd optimaal kan worden afgevoerd waardoor de zogenaamde ‘hittestress’ soms hoge waarden vertoont. Verhuurder is niet aansprakelijk voor overlast als gevolg van warmte in het gehuurde en huurder heeft geen recht op huurkorting of andersoortige vergoeding gerelateerd aan het ervaren van te hoge temperaturen in het gehuurde.”

Bij warm weer gaat het lichaam zweten om af te koelen. Om het vochtverlies aan te vullen is het nodig voldoende te drinken.

Wat is voldoende drinken?

De kwantificering ‘voldoende’ is niet in een bepaald aantal liters aan te geven. Het dorstgevoel is belangrijk om in de gaten te houden, omdat dat een goede indicator is van wanneer er gedronken moet worden. Het advies is om iets méér te drinken dan nodig is om de dorst te lessen. Wat een enigszins extra verkoelend effect heeft, is om de hele dag door slokjes vocht te drinken, ongeacht of iemand actief is of niet, of dorst heeft of niet.

Het advies ‘drink één glas per uur ongeacht het dorstgevoel’ is niet handig. Wat er aan vochtinname nodig is, verschilt namelijk per persoon, per inspanning en per omstandigheid. Ouderen hebben een verminderd dorstgevoel, dus zij kunnen niet alleen op hun dorstgevoel vertrouwen maar moeten vooral ook naar de kleur en frequentie van de urine kijken (Figuur Urine kleurenkaart). De frequentie is hierbij van iets minder belang dan de kleur van de urine (Periard et al, 2021). Het streven naar een lichtgele kleur van de urine helpt bij het bepalen van hoeveel ‘voldoende’ is. 

Figuur: Urine kleurenkaart.

De kleur van de urine (van licht naar donker) en de hydratatie toestand (normaal vocht is licht van kleur, weinig vocht is donkerder en ernstig vocht tekort donker richting bruin) die daar waarschijnlijk bij hoort (naar Periard et al. 2021).

Soort drank

Het soort drank (water, muntthee, karnemelk etc.) maakt voor de vochthuishouding niet uit. Zelfs koffie in de hoeveelheden die mensen gewend zijn, is goed. Hoewel koffie van zichzelf een vochtafdrijvend (diuretisch) effect heeft, treedt bij mensen die het al langer drinken gewenning voor dat effect op (Maughan & Griffin 2003). Oudere mensen die op bepaalde momenten van de dag gewend zijn een kopje koffie te drinken, hebben er baat bij dat in warme periodes te blijven doen. 

Alcohol

Het nuttigen van alcoholhoudende dranken tijdens hitte wordt afgeraden. Alcohol heeft invloed op gedrag, waardoor iemand volgens experts mogelijk niet de meest “verkoelende omstandigheden” opzoekt/toepast (zie Alcohol- en drugsgebruik in het achtergrond document Risicogroepen). 
Er zijn al langer geleden experimenten gedaan waaruit blijkt dat alcohol een vochtafdrijvend effect kan hebben (Grace Eggleton 1942). Het is echter nog altijd niet duidelijk of alcoholconsumptie ook tot dehydratie leidt. Zeker bij consumptie van dranken met lagere alcoholpercentages (zoals pils) lijkt dat niet het geval te zijn (Jiménez-Pavón et al. 2015). Met de huidige inzichten lijkt een uitdrogend effect van alcoholhoudende dranken af te hangen van het percentage alcohol dat in de drank zit.

Temperatuur van de drank

Het belangrijkste is dat er voldoende wordt gedronken. Wat betreft de temperatuur van de drank kan het volgende worden gezegd. 
Hoe kouder het ingenomen vocht, hoe meer warmte aan het lichaam onttrokken wordt. Een goed voorbeeld van een koude drank is ijsslurry. Zeker als mensen door een aandoening minder goed kunnen zweten hebben mensen veel baat bij de (interne) koelende werking van ijsslurry (Jay & Morris 2018). Bij het nemen van veel ijsslurry kan iemand echter maag- en darmproblemen krijgen, bij grotere hoeveelheden koud water is dat minder. 
Consumptie van warme dranken zorgt ervoor dat het lichaam in actie komt om te gaan koelen. Het lichaam gaat meer zweten. Volgens experts is dit advies vooral effectief op het moment dat er nog niet wordt gezweet. Daarom is het bij ouderen mogelijk iets effectiever om te adviseren warme dranken te drinken. 

Er zijn veel verschillende manieren om opwarming tegen te gaan of het lichaam te koelen. Door te zorgen voor een goede lichamelijke conditie is iemand beter in staat zichzelf koel te houden. Door het rustig aan te doen en fysieke inspanning te beperken tot de vroege ochtend blijft het lichaam koeler. Hieronder worden de verschillende tips om te koelen besproken.

Zoek verkoeling

Bij extreme warmte kan het helpen om zoveel mogelijk in het koelste gedeelte van de woning te verblijven. Dat kan bijvoorbeeld betekenen dat iemand beneden gaat slapen in plaats van op de zolderkamer. 
Koelte kan ook buitenshuis worden gezocht. Bijvoorbeeld in openbare gebouwen zoals een activiteitencentrum of bibliotheek (in veel gevallen is daar airconditioning aanwezig) of ook buiten in de schaduw of bij of in het water. Let wel, verkoeling zoeken in de buitenruimte geeft een risico op verbranding als de zonnestraling niet wordt geweerd door kleding en/of zonnebrand. Dit geldt zeker op plekken met weinig schaduw, bijvoorbeeld op en rond het water.

Eten

Naast drinken kan ook eten effect hebben op de warmtebalans in het lichaam. In onderstaande tabel (Eten en hitte) staat wat wel en wat niet helpt of nodig is om het lichaam te koelen.

Tabel. Eten en hitte: wat helpt wel en wat helpt niet

Gebruik een ventilator

Koelen met water of hulpmiddelen

 Kleding en hoofddeksels

Afhankelijk van de kleding die iemand draagt, kan iemand meer of minder hittestress ervaren. In de onderstaande tabel worden wijdte, kleur en type materiaal toegelicht als eigenschappen die van invloed zijn op hoe goed kleiding warmte kan weren. 

Tabel: Kledingeigenschappen en hittebelasting

Een hoofddeksel houdt de zonnestraling tegen en beschermt zo tegen zowel warmte als UV ultraviolet (ultraviolet). Net als bij kleding bepalen de wijdte, kleur (reflectie), luchtdoorlatendheid en het gewicht de effectiviteit ervan. Een wijd hoofddeksel verwijst zowel naar een grote rand die voor meer schaduw zorgt als naar het feit dat ventilatie mogelijk is tussen het hoofddeksel en het hoofd. Hiervoor is nodig dat er meer dan 8 mm ruimte is tussen het hoofddeksel en hoofd.

Slapen

Veel mensen hebben moeite met slapen tijdens warme perioden. Slaaptekort kan zorgen voor extra prikkelbaarheid en daardoor meer hinder door warmte. Vooral ouderen slapen uit traditie vaak onder een deken, ook als het warm is. Het advies is te slapen met zo min mogelijk kleding aan en onder een laken in plaats van onder een deken of dekbed. Het risico dat mensen het hierdoor koud kunnen krijgen aan het einde van de nacht is reëel, maar mensen krijgen bij kou een prikkel en zullen dan de reactie hebben om een deken over zich heen te trekken. 
Een specifiek advies voor de nacht om te koelen is om voor het slapen gaan twee bekers koud water te drinken.

Wat helpt niet

Wat niet helpt om koel te blijven is het zo kort mogelijk knippen van de haren. Het is wetenschappelijk onderbouwd met humane experimenten dat dit niet helpt om te koelen. Op basis van expert judgement helpen rustgevende yoga-ademhalingstechnieken evenmin om te koelen. Het insmeren met mentholpoeder of verkoelende aloëvera gel na een douche heeft zelfs een negatief effect op koeling. Hiervoor is ruim wetenschappelijk bewijs in de vorm van veel (humane) experimenten en systematische reviews. Het geeft wel een beter gevoel maar heeft geen invloed op de lichaamstemperatuur, waardoor deze ongemerkt verder kan stijgen. Dit negatieve effect geldt nog extra voor ouderen. 

Maatregelen in en om het huis kunnen hittestress mee helpen te voorkomen. Omdat afkoeling van een warme woning traag verloopt is het belangrijkst om opwarming van een woning te voorkomen. In de bureaustudie rondom de invloed van omgevings- en gebouwkenmerken op hitte in de woning is gekeken naar het relatieve effect van verschillende factoren op de binnentemperatuur (NKWK, 2021a). De belangrijkste bepalende factoren voor hitte in de woning zijn de mate waarin de zon naar binnen schijnt en de mogelijkheden voor ventilatie. Hieronder staan de verschillende maatregelen en effectiviteit ervan toegelicht.

Zonwering

Zonwering is, samen met ’s nachts luchten, het effectiefst om opwarming van de woning te beperken. De zon moet geweerd worden vanaf het moment van zontoetreding tot nadat de zon niet meer naar binnen schijnt. 
Zonwering kan aan de binnenkant of aan de buitenkant van de woning zitten. Buitenzonwering is veel effectiever dan binnenzonwering (Porritt et al. 2012). 
In de handreiking van het NKWK worden verschillende soorten buitenzonwering met elkaar vergeleken (NKWK, 2021b). Screens zijn met name effectief bij een oriëntatie op het oosten of westen om zonnestraling tegen te houden. Zonneschermen zijn beperkt bestand tegen een harde wind. Een diep overstek, met name op het zuiden, is effectief om de zon te weren, mits bij iedere zonnestand instraling wordt voorkomen, zie ook paragraaf Het realiseren van een koele woning.
Binnenzonwering kan bestaan uit gordijnen, lamellen, zonneschermen, houten schutters en glasfolies. Het grote nadeel van binnenzonwering is dat het materiaal van de binnenzonwering door de zonnestralen opwarmt en die warmte alsnog wordt afgegeven aan de binnenruimte. 
Zonwerend glas is ook effectief. Zonwerend glas in combinatie met metallic reflecterende binnenzonwering vermindert volgens de literatuur en experts de opwarming en heeft nagenoeg hetzelfde effect als buitenzonwering (NKWK, 2021b). Het nadeel is echter dat door zonwerend glas ook in de winter minder warmte binnenkomt. 
Zonlichtinval in huis kan ook beperkt worden door beplanting buiten (bomen voor de ramen). Wanneer de boom in de winter zijn blad verliest, treedt in de winter wel de zon naar binnen. 

Luchten / ventileren

Afkoelen van een woning gebeurt door te luchten gedurende de nacht, wanneer het buiten koeler is dan binnen. Hiervoor moeten ramen en deuren wijd opengezet worden (spuien) en is het nodig dat de koele lucht zich goed door de woning kan verspreiden, bij voorkeur door natuurlijke trek van beneden naar boven of met behulp van een ventilator. 
Voorzieningen om te luchten moeten ook ’s nachts bruikbaar zijn, zonder kans op inbraak of insluiping. Bij woningen met draairamen naar buiten (vaak oudere woningen) is het vanwege inbraakrisico’s nodig om de ramen aan te passen. Waar jonge kinderen wonen, zijn soms eveneens aanpassingen nodig zodat kinderen niet ongemerkt naar buiten kunnen lopen/klimmen tijdens het luchten en/of zodat er geen valgevaar is. 
Een ander aspect is overlast uit de buurt: mensen houden soms ’s avonds de ramen dicht omdat ze overlast ervaren door geluid of geur, afkomstig van bijvoorbeeld buren, verkeer, installaties, bedrijvigheid, dieren, etc..
Tot slot zijn (vooral oudere) mensen soms bang voor tocht. In de veronderstelling dat ze ziek kunnen worden van tocht, sluiten mensen dan de ramen. Hoewel tocht niet ziek maakt, kan het wel vervelend zijn en kan iemand door blootstelling aan tocht soms stijve spieren krijgen. In plaats van de ramen te sluiten, is het beter om te kijken of er andere ramen of deuren in huis open kunnen, of dat iemand z’n bed of stoel kan verplaatsen naar een plek waar minder tocht is. Gebruik van kleding en/of beddengoed (bijvoorbeeld een laken) kan stijve spieren voorkomen.

In woningen met warmteterugwinning met balansventilatie is doorgaans een bypass aanwezig om warmte via ventilatie af te voeren. Er is dan een zomer- en een winterstand, deze bypass moet dan handmatig worden ingeschakeld. Het is belangrijk dat bewoners hiervan op de hoogte zijn en ook in staat zijn om de instructie hierover te volgen. 

Ventileren is nodig voor een gezonde binnenlucht. Ook als het buiten warmer is dan binnen, is een kleine continue luchtstroom, bijvoorbeeld via een rooster nog steeds van belang voor een gezond binnenmilieu.
Uit een empirische studie is gebleken dat de maximale temperatuur in een woning die dag en nacht geventileerd werd, 5,5 °C lager was dan in een woning waar de ramen altijd gesloten waren. Het overdag sluiten en ’s nachts openen van ramen had het meest gunstige effect. Het nooit openen van de ramen had het meest ongunstig effect op de binnentemperatuur en het ’s ochtends en overdag openen van ramen had een ongunstig effect.
Ook ventileren laten mensen soms achterwege vanwege beperkingen (inbraak- of insluip gevaar of overlast door geur of geluid) of angst voor tocht (zie boven).

Airconditioning

Airconditioning is erg effectief in het verlagen van de temperatuur binnenshuis. Maar met een airco wordt de buitenomgeving juist opgewarmd, waarmee het gebruik van airconditioners in dichtbevolkt gebied kan zorgen voor extra warmteoverlast in de omgeving. Daarnaast kan het gebruik van airco’s zorgen voor geluidsoverlast (Jin et al. 2020). 

Naar verwachting zal het gebruik van airconditioners de komende jaren verder gaan toenemen. Tegenwoordig worden airco’s veel ingezet om energie te besparen; ze fungeren in de winter als een soort warmtepomp met een hoge energie-efficiëntie. 

De GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst) adviseert om alleen een airco aan te schaffen als de woning anders echt te warm is. Een vaste airco heeft de voorkeur boven een mobiele unit met het oog op energie-efficiëntie. Tips voor een zuinig airco gebruik: 

• Niet te koud instellen, 26 °C is een goede temperatuur bij het dragen van luchtige kleding;
• Bij gelijktijdig gebruik van een ventilator kan de airco op 28 °C worden ingesteld (een ventilator is veel zuiniger dan een airco);
• Gebruik zonwering;
• Ramen en deuren sluiten als de airco aan staat.

Isolatie, reflectie en aanleg van groen in tuin, of op daken en gevels

Naarmate huizen beter zijn geïsoleerd kan de warmte binnen aanzienlijk toenemen. GGD’en krijgen soms meldingen van bewoners van goed geïsoleerde nieuwbouwwoningen die de warmte in de zomer niet goed kwijt kunnen. Dat is vooral het geval bij het ontbreken of een onjuist gebruik van zonwering en bij slechte of ontbrekende ventilatie.
Bij een enigszins geïsoleerde woning zal het toepassen van hoog reflecterende verf, een groen dak / groene gevel, of het regelmatig water spuiten op een (plat) dak vooral effect hebben op de oppervlaktetemperatuur aan de buitenzijde van de gevel, maar niet of nauwelijks van invloed zijn op de binnentemperatuur (NKWK, 2021b). Alleen wanneer bij erg slechte isolatie de warmtetoetreding door het dak of de muur een probleem vormt, kunnen genoemde maatregelen worden getroffen om overmatige opwarming te (helpen) voorkomen. Een dak natspuiten met kraanwater kost geld en legt een extra druk op de watervoorziening, die juist in zomerperioden krap kan zijn. Het positieve effect van vergroening van de tuin (tegels of grind uit de tuin) komt door minder reflectie en meer verdamping en daardoor meer afkoeling. Het verkoelende effect op de temperatuur binnenshuis is ook hier minimaal. 

Interne warmtelast: apparatuur en verlichting

Uit de literatuur blijkt dat interne warmtelast van elektrische apparaten, verlichting, aantal aanwezigen een verwaarloosbaar effect heeft op de temperatuur in de woning. Het gebruik van een hitteproducerende oven kan wel zorgen voor extra warmte in de woning.

Wat helpt niet

Wat volgens experts niet helpt om de woning te koelen is het ophangen van natte handdoeken in de woning of het plaatsen van planten of schalen met water. Ook het weghalen van tapijt en kussens van de bank (omdat deze warmte zouden vasthouden) is geen effectieve maatregel. Langdurig vernevelen in de omgeving verhoogt de luchtvochtigheid en heeft dan een averechts effect: zweten wordt namelijk bij een hoge luchtvochtigheidsgraad moeilijker.

Ouderen en zieke mensen behoren tot de risicogroepen, zij zijn extra kwetsbaar voor hitte (zie risicogroepen). Voldoende drinken, jezelf koel houden en het huis koel houden zijn voor hen extra belangrijk (zie voorgaande paragrafen). Aangezien ouderen zichzelf niet altijd zien als de risicogroep is extra aandacht vanuit het (zorg)netwerk nodig. Familie, vrienden en buren kunnen deze aandacht geven, evenals de thuis- of mantelzorgers. Zij kunnen ouderen motiveren om niet onder een warme deken te slapen, zich niet te warm te kleden en ervoor zorgen dat de ouderen en zieken makkelijk water kunnen drinken en ook makkelijk naar het toilet kunnen (te vaak naar toilet moeten kan reden zijn dat een oudere minder drinkt). Soms hebben ouderen of zieken hulp nodig om de woning koel te houden omdat zij hier zelf niet toe in staat zijn. Iemand moet voor hen dan bijvoorbeeld het zonnescherm bedienen en ’s avonds en ’s nachts luchten. Tot slot is extra aandacht nodig voor medicijngebruik in periodes van hitte (zie risicogroepen). Hiervoor kan het (zorg)netwerk rondom een oudere of zieke in overleg gaan met de huisarts of apotheek.

Het advies is om over medicijngebruik te overleggen met de (huis)arts of apotheek. Dit kan ruim voorafgaand aan een hete periode. De interactie tussen warmte en medicijngebruik is beschreven in het achtergronddocument risicogroepen, paragraaf Mensen die medicijnen gebruiken. Op de website van Apotheek.nl is gebruikersinformatie te vinden over hitte en medicijnen.

• Daanen, H. (2015). Physiological strain and comfort in sports clothing. In: Textiles for Sportswear (pp. 153–168). Woodhead Publishing.
• Degroot, D. W., Gallimore, R. P., Thompson, S. M., & Kenefick, R. W. (2013). Extremity cooling for heat stress mitigation in military and occupational settings. Journal of Thermal Biology, 38, 305–310.
• Grace Eggleton, M. (1942). The Diuretic Action Of Alcohol In Man. J. Physiol. 101(2): 172-191. 
• Ioannou L.G., Tsoutsoubi L., Mantzios K., Gkikas G., Piil J.F.,. Dinas P.C, Notley S.R., Kenny G.P, Nybo L., Flouris A.D. (2021). The impacts of sun exposure on worker physiology and cognition: multi-country evidence and interventions. Int. J. Environ. Res. Public Health , 18(14), 7698;
• Jay, O., & Morris, N. B. (2018). Does cold water or ice slurry ingestion during exercise elicit a net body cooling effect in the heat? Sports Medicine, 48(Supplement), S17–S29.
• Jiménez-Pavón, D., Cervantes-Borunda, S., Díaz, L. E., Marcos, A., & Castillo, M. J. (2015). Effects of a moderate intake of beer on markers of hydration after exercise in the heat: a crossover study. Journal of the  International Society of Sports Nutrition, 12(26).
• Jin, L., Schubert, S., Salim, M. H., & Schneider, C. (2020). Impact of Air Conditioning Systems on the Outdoor Thermal Environment during Summerin Berlin, Germany. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(13), 4645–4666.
• Lim, C. L. (2020). Fundamental concepts of human thermoregulation and adaptation to heat: A review in the context of global warming. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(21).  
• Maughan, R. J., & Griffin, J. (2003). Caffeine ingestion and fluid balance: A review. Journal of Human Nutrition and Dietetics, 16(6), 411–420.  
• Morris, N.B., Chaseling, G.K., English, T., Gruss, F., Bin Maideen, M.F., Capon, A., Jay. O.(2021) Electric fan use for cooling during hot weather: a biophysical modelling study. Lancet Planet Health, 5: e368–77.  
• NKWK, 2021a, Bureaustudie rondom de invloed van omgevings- en gebouwkenmerken op hitte in de woning.
• NKWK, 2021b, Handreiking hitte in bestaande woningen. Een hulpmiddel en overzicht voor gemeenten en woningbouwcorporaties bij het aanpakken van hitte in woningen.
•  Périard, J.D., Eijsvogels, T.M.H., Daanen, H.A.M. (2021). Exercise under heat stress: thermoregulation, hydration, performance implications, and mitigation strategies. Physiological revies.  
• Porritt, S. M., Cropper, P. C., Shao, L., & Goodier, C. I. (2012). Ranking of interventions to reduce dwelling overheating during heat waves. Energy and Buildings, 55, 16–27. 
• Segal, K. R., Gutin, B., Nyman, A. M., & Pi-Sunyer, F. X. (1985). Thermic effect of food at rest, during exercise, and after exercise in lean and obese men of similar body weight. Journal of Clinical Investigation, 76, 1107–1112.
• Smith, J. E. (2005). Cooling methods used in the treatment of exertional heat illness. Br J Sports Med, 39, 503– 507.
• Tan, C. L., & Knight, Z. A. (2018). Regulation of Body Temperature by the Nervous System. Neuron, 98(1), 31– 48.
• Willems, J., Nonner, T. (2021). Hitte, praktische adviezen. Academische werkplaats milieu en gezondheid.  

Uit verschillende studies blijkt dat de temperatuur in ruimten onder het dak gemiddeld 1,8 °C hoger is dan ruimten op de begane grond. Dat komt door zonnestraling via het dak, maar ook doordat warme lucht opstijgt. Om warme lucht in een gebouw of woning weer kwijt te raken, is het van belang om hoog in het pand een ventilatiemogelijkheid te hebben. Dat kan via een te openen raam hoog in de gevel of via te openen dakramen. 

Warmte Koude Opslag (WKO) is een duurzame methode om energie in de vorm van warmte of koude op te slaan in de bodem. In de zomer kan deze techniek gebruikt worden om een gebouw te koelen. Dit is een energiezuiniger methode dan wanneer een airco wordt gebruikt.

Op basis van de bureaustudie hitte in woningen van het NKWK is er een handreiking gemaakt voor gemeenten en woningcorporaties. Deze handreiking geeft een overzicht van hitteproblemen bij verschillende woningtypen en de effectiviteit van hittereducerende maatregelen. Er wordt een berekeningsmethodiek gepresenteerd om bestaande woningen te labelen op de grootte van het risico op oververhitting. De belangrijkste adviezen worden op een rij gezet. Mogelijke acties zijn onderverdeeld in drie groepen: aanbevolen acties, twijfelachtige acties, en onwenselijke acties. Tot slot worden een aantal verdiepende factsheets gepresenteerd over buitenzonwering, binnenzonwering en spuien (ventileren).

Groen blijkt van alle gebiedskenmerken het meest gunstige effect te hebben op de omgevingstemperatuur. Dat gaat enerzijds via verdamping en anderzijds via het bieden van schaduw.

Verdamping

Door verdamping wordt de omgevingstemperatuur lager. Via modelberekeningen is ingeschat dat een stadsbrede vergroening van 10 procentpunten (bijvoorbeeld van 18% naar 28% groen), leidt tot een 0,5 °C lagere luchttemperatuur (HvA Hogeschool van Amsterdam (Hogeschool van Amsterdam), 2020). Deze mate van verkoeling via vergroening wordt als een voor Nederland geldende vuistregel beschouwd. Hoewel dit op een hete dag gezien kan worden als een gering verschil (bijvoorbeeld het verschil tussen 34,5 of 35 °C), is het vergroenen van een stad of buurt wel degelijk een goed idee om een stad hittebestendiger te maken, juist in combinatie met de schaduwwerking van bomen (zie verderop). Bij de aanleg van groen is het van belang dat bomen voldoende water ter beschikking hebben om te verdampen via bladeren. Het helpt als neerslag via groenstroken of waterdoorlatende verharding in de grond kan infiltreren. De wortels moeten uiteraard de ruimte hebben en er moet voldoende voeding ter beschikking zijn. Het uiteindelijke temperatuurverlagende effect van bomen is sterk afhankelijk van boomtype en –grootte en het lokale klimaat (hoe de straat en de omgeving er uitziet). In de literatuur is gevonden dat het verkoelende effect van bomen in de stad varieert van 0,2 tot 2,7 °C, afhankelijk van boomtype en -grootte en het lokale klimaat. Een groene gevel heeft een minder verkoelend effect van 0 tot 1,5 °C, bij een smallere straat werd een groter effect gevonden. Van alle groenmaatregelen hebben groene daken het minst verkoelend effect op de omgevingstemperatuur (NKWK, 2021b).

Schaduw

De schaduwwerking van bomen maakt op lokaal niveau een veel groter verschil dan het verdampingseffect. In de schaduw is de gevoelstemperatuur circa 10-15 °C lager dan in de zon. In de schaduw warmen verharde oppervlakken ook minder op, met als gevolg minder uitstraling van warmte. Ook hierbij is voldoende water voor de bomen van belang. Tijdens droge zomers kunnen bomen al vroeg hun blad verliezen, waardoor naast het verdampingsefffect ook het schaduweffect vermindert.
Geveltuintjes met lage vegetatie hebben een beperkte verkoelende invloed op de gevoelstemperatuur. Ze bieden immers weinig tot geen schaduw. Heesters, kleine bomen en groene gevels zijn met name efficiënt in het verlagen van oppervlaktetemperatuur van gevels (tot 16 °C aan de buitenmuur en 1,7 °C aan de binnenmuur, afhankelijk van het soort gevel). Als gevolg van een gesloten bladerdek kunnen bomen de warmte-uitstraling van stedelijke oppervlakken ’s nachts blokkeren, zodat het ’s nachts minder afkoelt. Het netto-effect van bomen is nog steeds verkoelend: het negatieve effect van de verminderde afkoeling is kleiner dan het positieve effect van schaduw (verminderde opwarming).

Alternatieven voor groen: pergola’s, parasols of doeken

Op plaatsen waar de ruimte te klein is om bomen te planten kunnen andere voorzieningen schaduw bieden, denk aan pergola’s, parasols of doeken. Een voordeel van dat soort schaduwvoorzieningen is dat ze ’s avonds kunnen worden verwijderd, waardoor de in de bodem en
gebouwen opgeslagen warmte kan ontsnappen. Door doeken te spannen heeft een gemeente eigen regie en keuzevrijheid wat betreft locatie en transparantie.

Behalve verkoeling en schaduw kan groen nog vele andere effecten met zich meebrengen. Soms gunstige en soms minder gunstige. Onder de gunstige effecten is dat groen stress vermindert en helpt om te herstellen van stress. Groen stimuleert ontmoetingen tussen mensen en zorgt voor gevarieerder spel van kinderen. Ook nodigt de aanwezigheid van groen uit om te gaan bewegen. En bevordert de biodiversiteit in de bebouwde omgeving, zie ook Bomen leveren belangrijke ecosysteemdiensten voor de stad | Atlas Leefomgeving.

Een minder gunstig effect van sommige soorten groen is dat pollen kunnen vrijkomen, wat afhankelijk van de boom- of plantensoort allergieën kan veroorzaken en verergeren. GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst)-en kunnen gemeenten adviseren welke sterk allergene soorten te vermijden bij de inrichting van groen.

Wanneer bomen een aaneengesloten dek van boomkruinen vormen, kan dat de luchtcirculatie en de aanvoer van verse lucht op straatniveau verstoren. Hierdoor kan de luchtkwaliteit op straatniveau slechter worden.

Ook veiligheid is een aspect om aandacht aan te besteden, omdat groen ongewild ook sociaal onveilige situaties met zich mee kan brengen.

Bomen kunnen overlast veroorzaken door grote hoeveelheden bladeren en/of vruchten die zich op de grond kunnen ophopen in openbare ruimtes of woonwijken. Tot slot kunnen bomen ongewenste diersoorten herbergen, zoals de eikenprocessierups, wat extra overlast voor omwonenden, voetgangers en fietsers veroorzaakt. Door bij het ontwerp en de inrichting zowel rekening te houden met de voedings- en waterbehoefte van de bomen als met de mogelijke nadelige effecten, kan het gunstige effect van groen in de stad zo goed mogelijk worden benut.

Via bestrating kan het klimaat van de bebouwde omgeving in de praktijk maar in beperkte mate beïnvloed worden (Klok et.al., 2022). Via reflectie kan de oppervlaktetemperatuur van een straat lager zijn, maar de reflectie van de warmte zorgt voor opwarming van gebouwen in de omgeving en verhoging van de gevoelstemperatuur in de straat. 
Het effect van reflecterende bestrating is pas significant als het om grote stukken gaat. Klok et. al. geven in hun artikel aan dat als vuistregel kan worden gesteld dat een koel oppervlak met een lengte van in ieder geval 200 meter nodig is om een temperatuureffect te kunnen creëren op 1 tot 2 meter hoogte. 

Het effect van open water zoals vijvers, grachten, meren en rivieren op de luchttemperatuur is in het algemeen relatief klein. Een literatuurstudie van Jacobs et al. (2020) gebaseerd op 20 studies uitgevoerd tussen 2013 en 2019 laat zien dat stedelijk oppervlaktewater een mediaan effect heeft van slechts 0,5 °C op de luchttemperatuur. Uit de studies blijkt bovendien dat de gevoelstemperatuur nabij stedelijk oppervlakte water vooral wordt bepaald door de inrichting rondom het water. Schaduw van bomen of andere groenstructuren langs grachten en rond vijvers zorgen er vaak in belangrijke mate voor dat de gevoelstemperatuur nabij het water lager is. Stedelijk water zou daarom ontworpen moeten worden in combinatie met schaduw, groenelementen, fonteinen en ventilatiestrategieën rond stedelijk water (Cortesão et al., 2019). Met ventilatiestrategie wordt verwezen naar het gegeven dat een relatief koeler wateroppervlak op zich niet voldoende is om een omgeving af te laten koelen; de koelere lucht nabij het wateroppervlak moet ook de omgeving kunnen bereiken. Een merkbaar verkoelend effect voor mensen in de buurt van water vereist daarom dat de lengte van het wateroppervlak waarover de wind blaast (de aanstrijklengte) voldoende groot is (≈200 m of meer).
Het verkoelende effect van water is afhankelijk van de temperatuur van het wateroppervlak, en of die lager is dan die van de lucht erboven. Soms zijn vijvers en grachten overdag koeler dan de lucht en ’s nachts warmer, met name in het tweede deel van de zomer en in de vroege herfst. Doordat de temperatuur van het water ’s avonds en ‘s nachts relatief hoog blijft, kan stedelijk water op die momenten in principe voor een opwarmend effect zorgen. 
Ongeacht het beperkte effect van water op luchttemperatuur, kan het wel verkoeling bieden wanneer er in kan worden gespeeld of gezwommen. Omdat door water en groen ook risico’s voor de volksgezondheid kunnen ontstaan, is door het RIVM, in samenwerking met andere partners, de Waterkwaliteitscheck ontwikkeld. Met dit instrument kunnen ontwerpers en beheerders mogelijke microbiologische gezondheidsrisico’s in kaart  brengen en informatie inwinnen over hoe deze risico’s te verminderen.

Het eerste principe ‘Afstand tot koelte’ stelt dat er binnen 300 meter van iedere woning een aantrekkelijke, koele verblijfsplek in de buitenruimte is met een aangename gevoelstemperatuur. Hier kunnen de inwoners van de stad tijdens een (extreem) warme dag verkoeling  zoeken. In lijn met de richtlijnen van de WHO World Health Organization (World Health Organization) (WHO, 2016), is het advies om een maximale loopafstand van 300 meter aan te houden, omdat deze afstand binnen vijf minuten goed beloopbaar is, ook voor ouderen. Een locatie telt mee wanneer deze voldoende koel is. Schaduw is daarin de belangrijkste waarde en die wordt gemeten als minimaal 200 m² aaneengesloten schaduw, waarbij de gevoelstemperatuur onder de 35˚C blijft volgens de gestandaardiseerde PET¹-kaart (Nijs e.a., 2019). Vervolgens is de randvoorwaarde dat deze koele plek als een ‘aantrekkelijke’ verblijfsplaats wordt ingericht. Dit houdt in dat er een prettige zitgelegenheid in de schaduw is. Denk bijvoorbeeld aan een inrichting met groen, water en speelelementen, waarin storende elementen als druk verkeer en sociale onveiligheid ontbreken. De exacte uitvoering van het principe kan per stad of stadsdeel verschillen en naar eigen inzicht worden ingevuld, afhankelijk van de dichtheid en kwetsbaarheid en lokale behoeften van de inwoners.

¹  Physiological Equivalent Temperature, de in Europa meest gebruikte index om de gevoelstemperatuur aan te duiden.

Dit principe zet in op essentiële langzaam-verkeerroutes, zodat deze begaanbaar blijven tijdens hete dagen. Op belangrijke looproutes wordt op het heetste moment van de dag minimaal 40% schaduw gecreëerd zodat de gevoelstemperatuur wordt verlaagd. Het doel is dat bewoners essentiële functies in de stad kunnen bereiken onder zoveel mogelijk schaduw. In buurten draagt voldoende schaduw (minimaal 30%) op loopgebieden bij aan een aantrekkelijk woonklimaat.. Daarbij is het van belang dat de schaduw zich goed over de looproute verdeelt. De afstand tussen de loopgebieden in de schaduw mag namelijk niet te groot worden. Het advies is om te kijken naar het percentage schaduw van kruispunt naar kruispunt. Ook voor fietsroutes zou een percentage schaduw kunnen worden gesteld. Een aanvulling op koele verblijfsplekken en koele routes is het voorzien in drinkwatertappunten en waterspeelplekken.
Ook voor gezond zongedrag is schaduw wenselijk. Meer schaduw vermindert de blootstelling aan UV ultraviolet (ultraviolet) (zie paragraaf Huidkanker door blootstelling aan UV).

Het derde principe 'Percentage groen’ beoogt te zorgen voor voldoende groen in buurten en wijken. Groen koelt de luchttemperatuur door verdamping: 10 procentpunt meer groen verlaagt de luchttemperatuur met circa 0,5˚C. De hoeveelheid groen die nodig is, is uitgedrukt in een ondergrens en een streefwaarde die verschillen per wijktype. Deze waarden zijn gekozen op basis van praktijksituaties. Het principe gaat zowel over groen in de openbare ruimte, als groen in privéterreinen en op daken. De bepaling van de groenfractie wordt gedaan op basis van de Normalized Difference Vegetation Index (Gitelson & Merzlyak, 1997; Andersson e.a., 2020) waarbij het bladoppervlak en de dichtheid ervan als uitgangspunten dienen. Omdat de mogelijkheden voor vergroening per type wijk verschillen, zijn er per wijktype realistische streefpercentages opgesteld. Zo dragen alle wijken binnen hun mogelijkheden bij aan de vergroening van de stad.

• Andersson, E., Haase, D., Scheuer, S., & Wellmann, T. (2020). Neighbourhood character affects the spatial extent and magnitude of the functional footprint of urban green infrastructure. Landscape Ecology, 35, 1605-1618.
• Gitelson, A. A., & Merzlyak, M. N. (1997). Remote estimation of chlorophyll content in higher plant leaves. International Journal of Remote Sensing, 18(12), 2691-2697. 
• HvA Hogeschool van Amsterdam (Hogeschool van Amsterdam) (2020). Kluck, J., Klok, L., Socerová, A., Kleerekoper, L., Wilschut, L. Jacobs, C., Loeve, R. De hittebestendige stad: Een koele kijk op de inrichting van de buitenruimte, de hittebestendige stad.
• Jacobs, C., Klok, L., Bruse, M., Cortesão, J., Lenzholzer, S. & Kluck, J. (2020). Are urban water bodies really cooling? Urban Climate, 32, 100607. 
• Klok, L., Kleerekoper, L., Kluck, J. 2022. Hogeschool van Amsterdam. Het is heet onder onze voeten. Kunnen koele bestratingsmaterialen verkoeling bieden in de gebouwde omgeving? Stadswerk. 01/2022. 
• Kleerekoper, L., Erwin, S. 2021. Hittebestendig ontwerpen. Rooilijn, 14 juli 2021.
• Kluck, J., Kleerekoper, L. Erwin, S. Liu, C., Solcerová, A. Klok, E.J. Loeve, R. Welter, N. Lopes, M. en Rajaei, S. (2020). De hittebestendige stad: COOLKIT. Toolkit voor ontwerpers van de buitenruimte. Hogeschool van Amsterdam en KuiperCompagnons.  
• Nijs, T., Bosch, P., Brand, E., Heusinkveld, B., Van der Hoeven, F., Jacobs, C., Klok, L., Kluck, J., Koekoek, A., Koopmans, S., Van Nieuwaal, K., Ronda, R. & Steeneveld, G. (2019). Ontwikkeling Standaard Stresstest Hitte. Bilthoven: RIVM.
• NKWK, 2021a. Bureaustudie rondom de invloed van omgevings- en gebouwkenmerken op hitte in de woning.  
• NKWK, 2021b. Handreiking hitte in bestaande woningen. Een hulpmiddel en overzicht voor gemeenten en woningbouwcorporaties bij het aanpakken van hitte in woningen.
• WHO World Health Organization (World Health Organization) (2016). Urban green spaces and health: a review of evidence
• Wilschut, L.I., E.J. Klok en J. Kluck (2019). Hittestress in kaart: Hoe kaarten je helpen in het klimaatadaptatieproces. Stadswerk Magazine, 10, 36-39.

Bij de GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst) komt een vraag binnen van een regiogemeente naar aanleiding van een hitteplanactivatie. Er is van woensdag tot en met zondag een meerdaags stormbaanfestival gepland. Bezoekers kopen een kaartje om gedurende een dagdeel hun krachten te testen op een stormbaan van 400 meter lang (zie foto). Jong en oud nemen deel aan dit evenement. De burgemeester wil van de GGD weten of het evenement veilig plaats kan vinden gezien de warme weersomstandigheden. Advisering aan de burgemeester is verlopen via de directeur publieke gezondheid.

Het nationaal hitteplan is in werking getreden en er is voor de eerstvolgende dagen zeer warm weer voorspeld. Het RIVM en KNMI Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut) voorspellen voor woensdag, donderdag en vrijdag maximumtemperaturen tussen de 32 en 38°C. Naast de hoge luchttemperatuur zijn de luchtvochtigheid en zonnekracht de komende dagen hoog. De windsnelheid is bovendien laag. Daarnaast is er voor de regio ook een smogwaarschuwing afgegeven door het RIVM.
Gezien de inspanning die gepaard gaat met een stormbaanloop, de ondergrond (gekleurd zeil), het gebrek aan schaduwplekken, het smogalarm, de voorspelde weersomstandigheden en ook de berekende gevoelstemperatuur (waarbij gebruik is gemaakt van de WBGT en Hitte index van Steadman) heeft de GGD een negatief advies gegeven voor opening van de stormbaan. 

In een later stadium is dit advies op verzoek van de organisator veranderd in opening vanaf 18:00 uur, mits het smogalarm was omgezet in een smogwaarschuwing en de temperatuur ter plaatse tot onder de 30°C was gedaald. Hier is voor gekozen omdat de zonkracht op dit tijdstip reeds is afgenomen. Daarbij zijn ook de volgende maatregelen geadviseerd:

• Verstrekken van gratis drinkwater aan alle deelnemers;
• Creëren van voldoende schaduwplekken;
• Het controleren van de oppervlaktetemperatuur van de stormbaan en zo nodig/ koelen van de baan of stilleggen van de race;
• Toepassen van crowdcontrol om te voorkomen dat de deelnemers te dicht op elkaar komen te staan;
• Informeren van deelnemers over de risico’s van fysieke inspanning bij de huidige weersomstandigheden en de mogelijke symptomen van hitteletsels;
• De aanwezige evenementenzorgverleners extra alert maken op de mogelijkheid van hitteletsels en de aanwezigheid van faciliteiten om hitteletsel te identificeren en agressief te koelen bij ernstige oververhitting;
• Indien een smogwaarschuwing actief is: mensen bij aanvang voorlichten over deze smogwaarschuwing zodat mensen die gevoelig zijn voor smog, bijv. astmapatiënten, een afgewogen keuze kunnen maken om al dan niet deel te nemen;
• Expliciet negatief advies ten aanzien van het actief natsproeien van mensen. 

Het evenement is in deze casus op vrijwillige basis door de organisator afgelast, wanneer dit niet het geval was geweest, had de burgemeester een sluiting kunnen opleggen. 

• Foster J, Hodder SG, Lloyd AB, Havenith G. Individual Responses to Heat Stress: Implications for Hyperthermia and Physical Work Capacity. Front Physiol. 2020 Sep 11;11:541483
• Périard, J.D., Eijsvogels, T.M.H., Daanen, H.A.M. (2021). Exercise under heat stress: thermoregulation, hydration, performance implications, and mitigation strategies. Physiological revies. 
• McCubbin, A. J., Allanson, B. A., Odgers, J. N. C., et al, (2020). Sports Dietitians Australia Position Statement: Nutrition for Exercise in Hot Environments. International Journal of Sport Nutrition and Exercise Metabolism, 30(1), 83–98.