In november 2022 voerde RIVM Rioolwateronderzoek uit naar de hoeveelheden  van methylfenidaat in rioolwater om een antwoord te kunnen geven op de vraag wat de voornaamste bron is van methylfenidaat: komt dit met name uit voorgeschreven geneesmiddelen of mogelijk door illegale import?

Inzicht in oneigenlijk gebruik ADHD Attention Deficit Hyperactivity Disorder (Attention Deficit Hyperactivity Disorder)-medicatie

Methylfenidaat (Ritalin) is het bekendste en meest gebruikte ADHD-medicijn. Als dit in een menselijk lichaam wordt afgebroken komt het als ritalinezuur in het rioolwater terecht. Het RIVM heeft een week lang elke dag de hoeveelheid ritalinezuur gemeten bij drie rioolwaterzuiveringsinstellingen (RWZI Rioolwaterzuiveringsinstallatie (Rioolwaterzuiveringsinstallatie)): Utrecht, Amsterdam en Eindhoven. Deze metingen waren een aanvulling op het vragenlijst-onderzoek van het Trimbos-instituut, RIVM en GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst)-GHOR Geneeskundige Hulpverleningsorganisatie in de Regio (Geneeskundige Hulpverleningsorganisatie in de Regio) naar gebruik van ADHD-medicatie. Uit dit vragenlijst-onderzoek kwam naar voren dat bijna 1-op-de 20 studenten in 2021 ten minste één keer ADHD-medicatie zonder voorschrift van een arts had gebruikt. 

In het rioolwater zijn de gevonden hoeveelheden methylfenidaat vergeleken met de hoeveelheden in rioolwater geschat vanuit  voorgeschreven hoeveelheden van het geneesmiddel. De metingen van het RIVM komen goed overeen met wat artsen voorschrijven 1. Dit betekent dat er geen extra hoeveelheden worden ingenomen die bijvoorbeeld online of in het buitenland worden besteld. 

Inzicht in illegale markt  Viagra-pillen

Het ministerie van VWS Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport) vroeg in 2013 aan het RIVM om een schatting te maken van de illegale markt in Viagra-pillen. Het RIVM gebruikte rioolwateranalyses om een antwoord op deze vraag te vinden. Via apotheken was bekend hoeveel er legaal was verkocht. In het rioolwater is gemeten hoeveel er daadwerkelijk werd gebruikt.   

Het rioolwater liet zien dat er veel meer Viagra werd gebruikt dan wat er in apotheken werd verkocht. Dit verschil komt door Viagra die is verkregen op de illegale markt. In 2013 bedroeg de illegale markt voor Viagra ongeveer 65% van het totale gebruik.2 In 2017 was dat gestegen tot bijna 80% (zie figuur hieronder). 
 

Mogelijkheden van rioolwateronderzoek medicijnresten 

Zo kan rioolwateronderzoek dus meer inzicht geven in oneigenlijk gebruik en de illegale markt van een bepaald medicijn. Waarna zo nodig maatregelen kunnen worden genomen. Het RIVM voert regelmatig dit soort metingen uit op diverse andere geneesmiddelen. Vaak gebeurt dit op basis van de actualiteit. 

Er wordt niet alleen rioolwater gemeten om zicht te krijgen op gebruik van medicijnen of de illegale markt. De medicijnresten in rioolwater geven ook informatie over hoe medicijnen afbreken in het lichaam van de gebruikers. Daarnaast willen we weten hoeveel medicijnresten uiteindelijk in het milieu terechtkomen. Ook dat is te bepalen aan de hand van het rioolwateronderzoek. 

1. Bakker-’t Hart IME, van Rossum WM, Ohana D en Venhuis BJ. Studiedoping vooral door doorsluizen van voorgeschreven ADHD-medicatie | RIVM Pharm Weekbl, J 2023; 12
2. Venhuis BJ, de Voogt P, Emke E, Causanilles A, Keizers PHJ. Success of rogue online pharmacies: sewage study of sildenafil in the Netherlands. Br Med J 2014; 349: g4317.