Voor een gezonde stad geldt als randvoorwaarde dat de gezondheid en veiligheid van burgers op basisniveau gegarandeerd is. Voor dat doel zijn er de afgelopen decennia allerlei thema specifieke normen en streefwaarden ontwikkeld. Voor typische milieuthema’s als lucht-, bodem- en waterkwaliteit bestaan er basisnormen die (inter)nationaal zijn vastgesteld. De doelen of streefniveaus voor bijvoorbeeld de toegang tot zorg of de veiligheid op straat en in het verkeer worden vaak nationaal of lokaal vastgesteld. Beleid en uitvoering worden gekenmerkt door een sectorale aanpak. Op deze manier zijn goede resultaten geboekt, maar op tal van terreinen lopen we nu tegen de grenzen van de toepasbaarheid aan. Er is daarom vraag naar nieuwe, meer integrale zienswijzen en methodieken.
We geven hier een impressie van de issues die momenteel spelen en de wijze waarop het RIVM daarbij betrokken is.
Luchtkwaliteit
Vrijwel heel Nederland voldoet aan de Europese grenswaarden voor luchtkwaliteit. Echter, ook bij lagere concentraties treden gezondheidsproblemen op. Uit RIVM onderzoek blijkt dat blootstelling aan fijn stof tot 4,5 miljoen ziekteverzuimdagen leidt en dat het de levensverwachting met circa 9 maanden verkort. Ook de huidige blootstelling aan stikstofdioxide verkort de levensverwachting met enkele maanden.
Rond 2030 kan, met een combinatie van (inter-)nationaal en lokaal beleid, bijna overal in Nederland voldaan worden aan de WHO (World Health Organization )-advieswaarden voor fijn stof en stikstofdioxide. Voorwaarde is dat de emissienormen voor voertuigen in de praktijk worden gehandhaafd, oude voertuigen worden vervangen en dat de fijnstofuitstoot van onder meer houtkachels en stallen niet toeneemt.
Luchtverontreiniging is schadelijk voor mens en natuur. Daarom is het belangrijk om de uitstoot van vervuilende stoffen te beperken. Het RIVM monitort de hoeveelheid van deze stoffen in de lucht, onderzoekt effecten van luchtverontreiniging op mens en natuur en levert kennis waarop overheden hun maatregelen baseren.
Met het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit meet het RIVM op diverse plaatsen ieder uur de concentratie van ozon, fijn stof, stikstofdioxide, zwaveldioxide en andere luchtverontreinigende stoffen. Als het nodig is geeft het RIVM een smogwaarschuwing af. Modelberekeningen ondersteunen het tijdig signaleren van smog.
Van alle luchtverontreinigende stoffen in Nederland levert fijn stof de meeste gezondheidsschade. Het RIVM besteedt daarom meer dan gemiddeld aandacht aan fijn stof.
Recent is, samen met een viertal andere kennisorganisaties, de hoeveelheid ultrafijnstof gemeten in de omgeving van Schiphol. Ultrafijnstof is het bestanddeel van fijnstof met de allerkleinste afmeting, waarvan wordt aangenomen dat het schadelijk is. Rond Schiphol blijken de concentraties ultrafijnstof verhoogd als gevolg van de luchtvaart. De gevonden waarden zijn vergelijkbaar met die bij andere internationale luchthavens.
In 2013 heeft het RIVM, samen met de Milieudienst Rijnmond, de GGD (Gemeentelijke Gezondheidsdienst), enkele provinciale diensten en belangenorganisaties zoals Longfonds en Milieudefensie een smartphone app ontwikkeld die gebruikers inzicht geeft in de actuele luchtkwaliteit. Mensen met luchtwegklachten kunnen zich laten waarschuwen als een concentratie boven een zelf ingestelde drempelwaarde uitkomt.
Recent is een sterk verbeterde versie uitgebracht van de app Mijn Luchtkwaliteit. De app is beschikbaar in de iTunes store (iPhone en iPad) en bij Google Play (Android). Zoek daar op: Luchtkwaliteit en RIVM. Ook is er een webbased versie beschikbaar voor overige type smartphones.
Het RIVM maakt ieder jaar concentratie- en depositiekaarten van luchtverontreinigende stoffen die gemeentes, provincies en andere partijen kunnen gebruiken bij planvorming en voor rapportages in het kader van de Regeling Beoordeling Luchtkwaliteit. De zogenoemde GCN (Grootschalige Concentratiekaarten Nederland) en GDN (Grootschalige Depositiekaarten Nederland) kaarten bieden de mogelijkheid om in te zoomen op specifieke locaties in Nederland.
De Atlas Leefomgeving biedt toegang tot interactieve kaarten over luchtkwaliteit, waaronder de eerste landsdekkende roetkaart van Nederland. De roetkaart toont roetconcentraties op resolutie van 25 meter, waardoor effecten van wegverkeer, industrie en landbouw goed te zien zijn.
Meer informatie
Toegang tot zorg
Toegang tot basale zorgvoorzieningen is niet voor alle groepen en in alle steden op dezelfde wijze gewaarborgd. Zo is de afstand tot een huisartsenpraktijk in Nederland gemiddeld 900 meter, maar in een aantal wijken in Noord-Oost Friesland en Oost-Drenthe kan dat oplopen tot ruim 8 km (kilometer).
Beleidsregels stellen dat een ambulance bij een spoedeisende inzet binnen 15 minuten na melding ter plaatse moet kunnen zijn. Rekening houdend met 3 minuten voor de ontvangst en uitvraag van de melding, verstrekking van de opdracht en het uitrukken van het ambulanceteam, blijft er een netto rijtijd over van 12 minuten. Maar lukt dat ook in heel Nederland? Ja, meer dan 99,5% van de Nederlandse burgers kan hierop rekenen.
Het RIVM heeft dit type informatie samengebracht in de Nationale Atlas Volksgezondheid en het Nationaal Kompas Volksgezondheid. Op dit moment wordt al deze informatie overgebracht naar de nieuwe site Volksgezondheidenzorg.info
Meer informatie
Geluid
Bij het RIVM is sinds enkele jaren het Expertisecentrum geluid ondergebracht. Het RIVM kan feitelijke geluidniveaus vaststellen maar onderzoekt ook hoe mensen geluid beleven.
Mensen kunnen omgevingsgeluiden zowel positief (vogels) als negatief (verkeer) waarderen. Het horen van te veel geluid is niet alleen onprettig maar kan ook de gezondheid schade toebrengen. Het gaan dan om slaapproblemen, hoge bloeddruk of een toegenomen kans op een hartinfarct. Het RIVM kan geluidniveaus meten maar onderzoekt ook hoe mensen geluid beleven. Met deze combinatie van kennis adviseert het RIVM overheden over het beperken van geluidhinder.
Ruimtelijke informatie over het geluidniveau in de woonomgeving is te vinden op de Atlas Leefomgeving. Het gaat dan bijvoorbeeld om een kaart waarop te zien is welk percentage van de bevolking in een gemeente ernstig gehinderd is door geluid van bromfietsen en/of scooters. Er zijn vergelijkbare kaarten van geluidshinder door treinen, wegverkeer, vliegverkeer en overlast van buren.
Het is lang onduidelijk geweest hoe en in welke mate trillingen door treinen een effect hebben op de gezondheid van omwonenden. Om daar meer inzicht in te krijgen heeft het RIVM een vragenlijstonderzoek uitgevoerd onder 4.927 mensen die binnen 300 meter van het spoor wonen. Als je de respons extrapoleert naar alle burgers die binnen 300 meter afstand van het spoor wonen, dan blijkt dat bijna 270 duizend Nederlanders ernstige hinder ondervinden van trillingen door treinen. Het gaat vooral om goederentreinen. Betrokkenen klagen over gevoelens van irritatie, boosheid en onbehagen. ’s Nachts kan deze hinder zich uiten in verstoring van de slaap.
Samen met de GGD (Gemeentelijke Gezondheidsdienst) en het Nederlands Lucht en Ruimtevaartlaboratorium (NLR (Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium)) heeft het RIVM in de regio rond het vliegveld Eindhoven de relatie onderzocht tussen de blootstelling aan vliegtuiggeluid en de ervaren hinder onder de bevolking. Uit de resultaten blijkt dat er een heldere relatie is tussen de feitelijke blootstelling aan geluid en het percentage ernstig gehinderden.
Meer informatie
Het RIVM is een van de oprichters van het Kennisplatform ElektroMagnetische Velden, dat wetenschappelijke informatie over mogelijke gezondheidseffecten van elektromagnetische velden duidt en beschikbaar maakt. Het platform zoekt daarbij uitdrukkelijk de dialoog met verontruste burgers en stakeholders.
Binnen het Kennisplatform ElektroMagnetische Velden bundelen het RIVM, TNO, KEMA, de GGD (Gemeentelijke Gezondheidsdienst)'en, het Agentschap Telecom en ZonMw (Nederlandse organisatie voor gezondheidsonderzoek en zorginnovatie) hun kennis. Zij treden gezamenlijk naar buiten met begrijpelijke informatie over elektromagnetische velden en gezondheid. Het Kennisplatform betrekt daarnaast ministeries, Klankbordgroeporganisaties en de Gezondheidsraad bij haar activiteiten.
Het RIVM onderhoudt en bundelt kennis over bronnen, blootstelling en gezondheidseffecten van elektromagnetische velden. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen radiofrequente velden (RF) en hoogspanningslijnen (ELF).
In een recent rapport heeft het RIVM de bronnen van elektromagnetische velden en de blootstelling van burgers in kaart gebracht.
In Nederland is veel bezorgheid over hoogspanningslijnen. Het RIVM besteedt daarom veel aandacht aan dit onderwerp.
Het RIVM beheert een kaart met de Nederlandse bovengrondse hoogspanningslijnen. Deze Netkaart geeft voor elke hoogspanningslijn de breedte van de indicatieve magneetveldzone. Deze zonering wordt toegepast om te voorkomen dat er nieuwe situaties ontstaan waarbij kinderen langdurig verblijven in het gebied rond bovengrondse hoogspanningslijnen waarbinnen het jaargemiddelde magneetveld hoger is dan 0,4 microtesla (de magneetveldzone).
In een recent bijgestelde handreiking beschrijft het RIVM hoe je de magneetveldzone van een bovengrondse hoogspanningslijn moet berekenen. Deze handreiking harmoniseert de wijze van berekenen en geeft betrokken partijen (gemeenten, provincies, rijk, adviesbureaus en omwonenden) inzicht in de keuzes die bij een berekening gemaakt zijn.
Meer informatie
Externe Veiligheid
Bij Externe Veiligheid (EV (externe veiligheid)) gaat het over het beheersen van risico’s die burgers lopen door opslag, productie, gebruik en vervoer van gevaarlijke stoffen in hun omgeving. Het RIVM ontwikkelt en bundelt kennis, geeft adviezen aan rijk en lokale overheden en beheert rekeninstrumenten.
Het RIVM bundelt de kennis over risico’s en regelgeving rond Externe Veiligheid in vier categorieën: inrichtingen, buisleidingen, luchthavens en transport van gevaarlijke stoffen. Ook biedt het RIVM informatie over specifieke EV-instrumenten (de modellen SAFETI-NL (software application fire explosion toxic impact - nederland), CAROLA (Computer Applicatie voor Risicoberekeningen aan Ondergrondse Leidingen met Aardgas) en GEVERS) die gebruikt kunnen worden voor het uitvoeren van risicoanalyses.
Binnen het programma Modernisering omgevingsveiligheid (MOV) van het Ministerie van IenM (Infrastructuur en Milieu) ondersteunt RIVM de ontwikkeling van een alternatieve invulling van het groepsrisico. De doelstelling van het groepsrisicobeleid is het zoveel mogelijk voorkomen en beheersbaar maken van rampsituaties als gevolg van incidenten met gevaarlijke stoffen en het voorkomen van maatschappelijke ontwrichting. Binnen het programma is geconstateerd dat de huidige benadering, waarbij het groepsrisico wordt berekend en weergegeven in een grafiek (de zogenaamde FN-curve waarbij waarschijnlijkheid tegen het aantal doden wordt uitgezet) aanpassing behoeft. Bij de alternatieve invulling wordt het groepsrisico niet meer getoond via een grafiek, maar wordt het groepsrisico via effectschillen (zones) geplaatst op een kaart. Hierdoor kan het groepsrisico vroeg in het ontwerpproces een plek krijgen en is het voor de betrokken partijen eenvoudiger de mogelijke effecten en maatregelen in de afweging mee te nemen.
Veel RIVM-activiteiten zijn erop gericht om kansen en gevolgen van ongevallen met gevaarlijke stoffen te verkleinen. Maar ongevallen kunnen nooit voor de volle 100% voorkomen worden. Om die reden ondersteunt het RIVM overheden, professionals en hulpverleners bij de aanpak van zware ongevallen met chemische, biologische en radioactieve stoffen. Het RIVM biedt hulp bij preparatie en nazorg, maar staat ook op 24/7 basis paraat om met metingen, modelberekeningen en handelingsadviezen de gevolgen van ongevallen en rampen te reduceren. Het RIVM is in de hele veiligheidsketen (pro-actie, preventie, preparatie, bestrijding en nazorg) actief en draagt zo bij aan een veilige leefomgeving.
Meer informatie
Binnenmilieu
Veel burgers maken zich zorgen over het binnenmilieu: 65% van de milieu gerelateerde klachten die bij de GGD (Gemeentelijke Gezondheidsdienst) binnenkomen gaat daarover. Het RIVM ondersteunt de GGD met kennis en adviezen.
Mensen zijn gemiddeld 85% van hun tijd binnen, waarvan 70% in hun eigen woning. Allerlei stoffen die in het binnenmilieu vrijkomen, zoals vocht, tabaksrook en radon, kunnen zich bij onvoldoende ventilatie ophopen. De concentraties stoffen zijn in het binnenmilieu vaak hoger dan buiten en kunnen gezondheidseffecten veroorzaken. Het RIVM heeft de kennis hierover gebundeld.
Onlangs zijn de resultaten gepresenteerd van een groot landelijk onderzoek naar radon en thoron in woningen. Deze informatie is belangrijk voor de ontwikkeling van een Nationaal Actieplan Radon, dat de rijksoverheid in opdracht van de EU (European Union ) in 2018 moet opleveren. Radon en thoron dragen bij aan de kans op longkanker.
Het binnenmilieu speelt ook een belangrijke factor bij het project Gezonde School. In dat project werkt het RIVM samen met partners aan de bevordering van de gezondheid binnen het onderwijs.
Meer informatie
Bodem en water
De bodem vormt het fundament van de stad en is tevens een essentiële factor voor goed functionerende kringlopen van water en voedingstoffen. Het is daarom erg belangrijk om de kwaliteit van bodem, grondwater, oppervlaktewater, zwemwater en drinkwater zorgvuldig te bewaken. Het RIVM draagt daaraan bij met metingen, modelonderzoek, beleidsadvisering en het bieden van informatie aan professionals.
De verschillende functies van oppervlaktewater stellen verschillende eisen aan de chemische en ecologische waterkwaliteit. De beoogde kwaliteit van het oppervlaktewater in Europa is vastgelegd in de Kaderrichtlijn Water (KRW (Kaderrichtlijn Water)). Het RIVM heeft de Nederlandse overheid geadviseerd bij de vertaling van de KRW naar landelijk beleid. Dit is gebeurd in overleg met provincies, waterschappen, gemeenten en andere stakeholders zoals waterwinbedrijven en onderzoeksinstituten.
Drinkwater en zwemwater hebben de meest directe invloed op de volksgezondheid. Het RIVM besteedt daarom extra veel aandacht aan dit onderwerp.
Grondwater is een belangrijke bron voor drinkwater en de productie van hoogwaardige voedings- en genotmiddelen. Diffuse belasting met nitraat en fosfaat, zware metalen en bestrijdingsmiddelen vormen momenteel in Nederland de grootste druk uit op de kwaliteit van het grondwater.
Het RIVM heeft vanaf de jaren ’80 meegewerkt aan de opbouw van het Nederlandse bodem- en waterbeleid en de onderbouwing van de normen.
Het RIVM monitort zowel de chemische als de biologische kwaliteit van bodem en (grond)water. De meetresultaten worden gebruikt om vast te stellen of beleidsmaatregelen hebben geleid tot de gewenste veranderingen. Het RIVM beheert daarvoor de volgende meetnetten:
- het Landelijk Meetnet Bodemkwaliteit
- het Landelijk Meetnet Grondwaterkwaliteit
In 2011 werden de interventiewaarden voor bodemverontreiniging op ongeveer 250.000 locaties in Nederland overschreden. Bij de sanering ligt de prioriteit bij de zogenaamde humane spoedlocaties. Dat zijn locaties die bij het huidige gebruik een onaanvaardbaar risico vormen voor de mens.
Meer informatie
Omgevingswet
De Omgevingswet, die in 2018 van kracht wordt, bundelt 26 bestaande wetten op het gebied van onder meer bouwen, milieu, water, ruimtelijke ordening en natuur. Het RIVM ondersteunt de overheid bij de invoering van het nieuwe stelsel.
Begin 2018 wordt de nieuwe Omgevingswet van kracht. Deze stelselherziening brengt bestaande regels over beheer en gebruik van de leefomgeving bij elkaar om de besluitvorming over projecten in de leefomgeving te vereenvoudigen en te verbeteren. Vanuit het Programma Omgevingswet ondersteunt het RIVM overheden bij de ontwikkeling en de invoering van de nieuwe Omgevingswet.
Ter ondersteuning van deze ontwikkeling heeft het RIVM een groot aantal milieunormen op een rij gezet en de normen geëvalueerd. Dat rapport geeft ook handvaten voor het maatschappelijk debat over onzekere, complexe of omstreden risicosituaties.
Het RIVM werkt ook aan de ontwikkeling van de MilieuGezondheidsRisico indicator. De MGR (MilieuGezondheidsRisico-tool) is een hulpmiddel om gezondheidsdoelen mee te wegen in lokale of regionale planvorming. Op dit moment loopt er een proef in Noord-Brabant om de geschiktheid van de MGR te testen.
De Omgevingswet beoogt meer gebruikersgemak, snellere besluitvorming en minder onderzoekslasten. Hiervoor moet wel de informatie voorziening verbeterd worden. RIVM-onderzoek heeft laten zien dat de kosten en informatieongelijkheid sterk kunnen minderen door een digitale gegevensvoorziening te maken vanuit één samenhangend, vraaggestuurd stelsel: de Laan van de Leefomgeving. Aan deze Laan staan informatiehuizen waar per domein ruwe data wordt omgezet naar gevalideerde en gestandaardiseerde informatie. De Laan voorziet ook in een koppeling met de geo-basisregistraties, de e-overheids-rotonde en nieuwe registers voor verkeer en populatie. Het RIVM krijgt straks de verantwoordelijkheid voor de informatiehuizen Lucht en Geluid.