Grootschalig testen van alle Nederlanders

De Nationale Rioolwater Surveillance wordt in nauwe samenwerking met de waterschappen uitgevoerd. Vanuit de verschillende rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI Rioolwaterzuiveringsinstallatie (Rioolwaterzuiveringsinstallatie)’s) komen meerdere keren per week afvalwatermonsters binnen bij het milieulab van het centrum Zoönosen & Omgevingsmicrobiologie (Z&O Zoönosen en Omgevingsmicrobiologie (Zoönosen en Omgevingsmicrobiologie)) van het RIVM. Prof. dr. Ana Maria de Roda Husman is hoofd van de afdeling Milieu bij het Centrum Infectieziektebestrijding (CIb Centre for Infectious Disease Control (Centre for Infectious Disease Control)) en ze vertelt over de vlucht die het rioolwateronderzoek het afgelopen jaar heeft genomen. De Roda Husman: “Rioolwateronderzoek naar infectieziekten wordt al ruim 20 jaar uitgevoerd, maar pas sinds de coronapandemie is de Nationale Rioolwater Surveillance op deze grote schaal ingericht. Al vanaf september doen alle ruim 300 RWZI’s hieraan mee. Dat betekent dat dus bijna alle Nederlanders met hun ontlasting bijdragen aan onze informatie over virusverspreiding door het land. Rioolwater geeft een heel goed beeld van de circulatie van het virus onder de bevolking, want ook al laat niet iedereen zich altijd testen, we gaan wel allemaal naar de wc.”

Metingen en resultaten

Bij circa de helft van de besmette mensen kunnen ook virusdeeltjes in de ontlasting worden aangetoond. Het maakt daarbij niet uit of deze personen symptomatisch of asymptomatisch zijn. Deze virusdeeltjes komen via de ontlasting terecht in het rioolwater die vervolgens bij 1 van de ruim 300 RWZI’s van ons land belanden. Bij elke RWZI worden ongezuiverde rioolwatermonsters genomen die vervolgens gekoeld naar het RIVM worden getransporteerd. In de milieulaboratoria van het CIb wordt vervolgens onderzocht hoeveel coronavirusdeeltjes in dit rioolwater zitten. Die hoeveelheid wordt onder andere berekend aan de hand van de hoeveelheid rioolwater die bij de RWZI binnenkomt. De uitkomsten van deze analyses zijn vervolgens voor iedereen toegankelijk op het open dataplatform van het RIVM. Ze worden ook  met de andere gegevens op het Coronadashboard van de rijksoverheid gepubliceerd. Daar worden de resultaten van de metingen landelijk, per veiligheidsregio en per gemeente weergegeven.  De toebedeling van deze lokale cijfers wordt gedaan op basis van postcodes omdat 1 RWZI van meerdere gemeentes rioolwater kan ontvangen maar een gemeente kan ook op meerdere RWZI’s rioolwater lozen. Door de toebedeling kunnen de rioolcijfers goed vergeleken worden met de andere indicatoren zoals testen en ziekenhuisopnames, op zowel gemeente- als veiligheidsregioniveau. 

Kalibratie en vroegsignalering

Voor een goede kalibratie heeft De Roda Husman met haar team vorig jaar in Bunschoten en Dronten grootschalige testen uitgevoerd. Hiervoor werden alle  inwoners uitgenodigd. Er werd gekeken naar de verhouding tussen positieve SARS severe acute respiratory syndrome (severe acute respiratory syndrome)-CoV coronavirus (coronavirus)-2-testen en de virusvrachten in het rioolwater. De Roda Husman: “Deze bleken heel goed gecorreleerd. Hoe meer virus we zagen in het rioolwater, hoe meer positieve testen. We zagen kortom, dat het vaststellen van de prevalentie in de bevolking op basis van de hoeveelheid SARS-CoV-2 in rioolwater dus heel goed mogelijk is”. Ook bleek dat - zowel in de eerste als in de tweede coronagolf - de rioolwatercijfers vooruitliepen op de ziekenhuisopnamen. Ook bij de heroplevingen in juni en september 2021 was dit te zien. De Roda Husman: “De correlatie is zo sterk dat we op basis van virusvrachten nu vrij goed kunnen inschatten tot hoeveel ziekenhuisopnamen per miljoen personen dit zou kunnen leiden.”  

Handreiking voor GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst)-professionals

Samen met de GGD is ook een handreiking over de rioolcijfers opgesteld voor de GGD-professionals. Hierin wordt uitgelegd hoe men gebruik kan maken van de uitkomsten uit de rioolwatermetingen. Het doel van dit stappenplan is om aan bijvoorbeeld stijgende of juist dalende trends in de rioolwatermetingen, meer duiding en handelingsperspectieven te koppelen. Deze kunnen als aanvulling dienen in de regionale surveillance binnen de GGD en een bijdrage leveren aan de duiding van de verspreiding van het SARS-CoV-2-virus in een bepaalde GGD-regio. Uiteindelijk bepaalt de GGD lokaal welke acties er ondernomen moeten worden. 

Wijkniveau

Op de RWZI’s van grote steden zijn soms vele honderdduizenden mensen aangesloten. Om specifiekere metingen te kunnen verrichten wordt in enkele steden ook al op wijkniveau gemeten. Hierdoor krijg je een nauwkeuriger beeld van de lokale verspreiding van het virus, ook als de testbereidheid minder hoog is. Deze metingen kunnen ook voor een betere vroegsignalering zorgen. 
Als er lokaal een bijzondere opleving van virusvrachten wordt vastgesteld, kan ook worden besloten om tijdelijk en meer specifiek op wijkniveau onderzoek te doen naar de oorzaak van die hoge cijfers. De Roda Husman: “Voor een dergelijk onderzoek en de analyse daarvan, overleggen we samen met gemeente, GGD en het waterschap. We kunnen dan besluiten om intensiever te gaan bemonsteren en vervolgonderzoek uit te voeren. Zo hopen we de bron van de afwijking te kunnen vinden die de hoge waarden zou kunnen veroorzaken.”

Koploper

Om de strijd tegen nieuwe mutaties van het coronavirus op te voeren, richtte de Europese Commissie de HERA human exposure and risk assessment (human exposure and risk assessment)-incubator op (EU Europese Unie (Europese Unie) Health Emergency Preparedness and Response Authority). Deze nieuwe gezondheidsautoriteit beveelt meer en betere rioolwatersurveillance ook van harte aan. De Roda Husman: “Uit de HERA-incubator blijkt ook dat Nederland voorop loopt met dit type (rioolwater)onderzoek. Dat merken wij ook aan de hoeveelheid vragen die we krijgen. Zowel Europese collega’s uit onder andere Denemarken en België, maar ook bijvoorbeeld  collega's uit Canada, Australië , Brazilië en Irak benaderen ons om hen te helpen met het opzetten van hun rioolwatersurveillance. Daarnaast denken we mee met de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO World Health Organization (World Health Organization)) over het ontwikkelen van informatiemateriaal.”

Rioolwater als graadmeter voor de volksgezondheid 

Het rioolwateronderzoek wordt nu gebruikt om het coronavirus op te sporen en wordt al langer ingezet om onder andere poliovirus of antibioticaresistente bacteriën te vinden. Er bestaat echter nog een legio aan mogelijkheden waarvoor dit middel kan worden ingezet. Uit rioolwater kan onder andere informatie worden gehaald over obesitas, diabetes, bepaalde vormen van kanker en medicijn- en drugsgebruik. Naast dat (lokale) beleidsmakers kunnen handelen op basis van de resultaten en regionale verschillende daartussen, kunnen ze in de toekomst ook aan de hand van nieuwe metingen kunnen zien of bepaalde aanpassingen ook effect hebben.  

Ana Maria de Roda Husman is nu samen met alle samenwerkingspartners aan het verkennen hoe de Nationale Rioolwater Surveillance breder en beter kan worden ingezet als volksgezondheidsmonitor.  De Roda Husman: “Rioolwateronderzoek staat niet op zichzelf, maar werkt juist goed in combinatie met andere monitoren. Maar rioolwateronderzoek heeft wel voordelen ten opzichte van andere vormen van onderzoek. Het is een objectieve, niet-belastende vorm van onderzoek waar je niemand mee lastig valt. Bovendien is anonimiteit van mensen gewaarborgd, want de monsters zijn niet tot een individu te herleiden. En het grootste voordeel is natuurlijk dat in Nederland bijna iedereen op de riool is aangesloten.”