Al ruim 20 jaar onderzoekt het RIVM sporen van ziekteverwekkers en andere stoffen in ons rioolwater. Doel: meer inzicht krijgen in de gezondheid van de Nederlander. Door de coronapandemie en het bewezen belang van het meten van het coronavirus in rioolwater kwam het rioolwateronderzoek plotseling in een stroomversnelling. In 2020 werd hierdoor ook de Nationale Rioolwater Surveillance ingericht. Het is mogelijk om de monsters, naast coronavirus, ook op veel andere micro-organismen te onderzoeken. Het RIVM verkent momenteel samen met de waterschappen en het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport)) de mogelijkheden om de rioolwatersurveillance breder in te zetten voor de volksgezondheid.
Infectieziekten Bulletin - 11/2021
Gesprek met prof (professor). dr. Ana Maria de Roda Husman over de vlucht die de nationale rioolwatersurveillance het afgelopen jaar heeft genomen en de mogelijkheden voor de toekomst.
Infectieziekten Bulletin november 2021
Grootschalig testen van alle Nederlanders
De Nationale Rioolwater Surveillance wordt in nauwe samenwerking met de waterschappen uitgevoerd. Vanuit de verschillende rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI (Rioolwaterzuiveringsinstallatie )’s) komen meerdere keren per week afvalwatermonsters binnen bij het milieulab van het centrum Zoönosen & Omgevingsmicrobiologie (Z&O (Zoönosen en Omgevingsmicrobiologie)) van het RIVM. Prof. dr. Ana Maria de Roda Husman is hoofd van de afdeling Milieu bij het Centrum Infectieziektebestrijding (CIb (Centrum Infectieziektebestrijding (onderdeel van het RIVM))) en ze vertelt over de vlucht die het rioolwateronderzoek het afgelopen jaar heeft genomen. De Roda Husman: “Rioolwateronderzoek naar infectieziekten wordt al ruim 20 jaar uitgevoerd, maar pas sinds de coronapandemie is de Nationale Rioolwater Surveillance op deze grote schaal ingericht. Al vanaf september doen alle ruim 300 RWZI’s hieraan mee. Dat betekent dat dus bijna alle Nederlanders met hun ontlasting bijdragen aan onze informatie over virusverspreiding door het land. Rioolwater geeft een heel goed beeld van de circulatie van het virus onder de bevolking, want ook al laat niet iedereen zich altijd testen, we gaan wel allemaal naar de wc.”
Metingen en resultaten
Bij circa de helft van de besmette mensen kunnen ook virusdeeltjes in de ontlasting worden aangetoond. Het maakt daarbij niet uit of deze personen symptomatisch of asymptomatisch zijn. Deze virusdeeltjes komen via de ontlasting terecht in het rioolwater die vervolgens bij 1 van de ruim 300 RWZI’s van ons land belanden. Bij elke RWZI worden ongezuiverde rioolwatermonsters genomen die vervolgens gekoeld naar het RIVM worden getransporteerd. In de milieulaboratoria van het CIb wordt vervolgens onderzocht hoeveel coronavirusdeeltjes in dit rioolwater zitten. Die hoeveelheid wordt onder andere berekend aan de hand van de hoeveelheid rioolwater die bij de RWZI binnenkomt. De uitkomsten van deze analyses zijn vervolgens voor iedereen toegankelijk op het open dataplatform van het RIVM. Ze worden ook met de andere gegevens op het Coronadashboard van de rijksoverheid gepubliceerd. Daar worden de resultaten van de metingen landelijk, per veiligheidsregio en per gemeente weergegeven. De toebedeling van deze lokale cijfers wordt gedaan op basis van postcodes omdat 1 RWZI van meerdere gemeentes rioolwater kan ontvangen maar een gemeente kan ook op meerdere RWZI’s rioolwater lozen. Door de toebedeling kunnen de rioolcijfers goed vergeleken worden met de andere indicatoren zoals testen en ziekenhuisopnames, op zowel gemeente- als veiligheidsregioniveau.
Kalibratie en vroegsignalering
Voor een goede kalibratie heeft De Roda Husman met haar team vorig jaar in Bunschoten en Dronten grootschalige testen uitgevoerd. Hiervoor werden alle inwoners uitgenodigd. Er werd gekeken naar de verhouding tussen positieve SARS (severe acute respiratory syndrome)-CoV (coronavirus)-2-testen en de virusvrachten in het rioolwater. De Roda Husman: “Deze bleken heel goed gecorreleerd. Hoe meer virus we zagen in het rioolwater, hoe meer positieve testen. We zagen kortom, dat het vaststellen van de prevalentie in de bevolking op basis van de hoeveelheid SARS-CoV-2 in rioolwater dus heel goed mogelijk is”. Ook bleek dat - zowel in de eerste als in de tweede coronagolf - de rioolwatercijfers vooruitliepen op de ziekenhuisopnamen. Ook bij de heroplevingen in juni en september 2021 was dit te zien. De Roda Husman: “De correlatie is zo sterk dat we op basis van virusvrachten nu vrij goed kunnen inschatten tot hoeveel ziekenhuisopnamen per miljoen personen dit zou kunnen leiden.”
Handreiking voor GGD (Gemeentelijke Gezondheidsdienst)-professionals
Samen met de GGD is ook een handreiking over de rioolcijfers opgesteld voor de GGD-professionals. Hierin wordt uitgelegd hoe men gebruik kan maken van de uitkomsten uit de rioolwatermetingen. Het doel van dit stappenplan is om aan bijvoorbeeld stijgende of juist dalende trends in de rioolwatermetingen, meer duiding en handelingsperspectieven te koppelen. Deze kunnen als aanvulling dienen in de regionale surveillance binnen de GGD en een bijdrage leveren aan de duiding van de verspreiding van het SARS-CoV-2-virus in een bepaalde GGD-regio. Uiteindelijk bepaalt de GGD lokaal welke acties er ondernomen moeten worden.
De handreiking en het stappenplan met de actiewaarden en handelingsperspectieven vindt u hier.
Gebruikt u de rioolcijfers als extra indicator in de regionale surveillance? Meld dit dan via afvalwatersurveillance@rivm.nl. Gebruik als onderwerp: Evaluatie rioolcijfers in regionale surveillance.
Wijkniveau
Op de RWZI’s van grote steden zijn soms vele honderdduizenden mensen aangesloten. Om specifiekere metingen te kunnen verrichten wordt in enkele steden ook al op wijkniveau gemeten. Hierdoor krijg je een nauwkeuriger beeld van de lokale verspreiding van het virus, ook als de testbereidheid minder hoog is. Deze metingen kunnen ook voor een betere vroegsignalering zorgen.
Als er lokaal een bijzondere opleving van virusvrachten wordt vastgesteld, kan ook worden besloten om tijdelijk en meer specifiek op wijkniveau onderzoek te doen naar de oorzaak van die hoge cijfers. De Roda Husman: “Voor een dergelijk onderzoek en de analyse daarvan, overleggen we samen met gemeente, GGD en het waterschap. We kunnen dan besluiten om intensiever te gaan bemonsteren en vervolgonderzoek uit te voeren. Zo hopen we de bron van de afwijking te kunnen vinden die de hoge waarden zou kunnen veroorzaken.”
Koploper
Om de strijd tegen nieuwe mutaties van het coronavirus op te voeren, richtte de Europese Commissie de HERA (human exposure and risk assessment)-incubator op (EU (Europese Unie) Health Emergency Preparedness and Response Authority). Deze nieuwe gezondheidsautoriteit beveelt meer en betere rioolwatersurveillance ook van harte aan. De Roda Husman: “Uit de HERA-incubator blijkt ook dat Nederland voorop loopt met dit type (rioolwater)onderzoek. Dat merken wij ook aan de hoeveelheid vragen die we krijgen. Zowel Europese collega’s uit onder andere Denemarken en België, maar ook bijvoorbeeld collega's uit Canada, Australië , Brazilië en Irak benaderen ons om hen te helpen met het opzetten van hun rioolwatersurveillance. Daarnaast denken we mee met de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO (World Health Organization )) over het ontwikkelen van informatiemateriaal.”
Rioolwater als graadmeter voor de volksgezondheid
Het rioolwateronderzoek wordt nu gebruikt om het coronavirus op te sporen en wordt al langer ingezet om onder andere poliovirus of antibioticaresistente bacteriën te vinden. Er bestaat echter nog een legio aan mogelijkheden waarvoor dit middel kan worden ingezet. Uit rioolwater kan onder andere informatie worden gehaald over obesitas, diabetes, bepaalde vormen van kanker en medicijn- en drugsgebruik. Naast dat (lokale) beleidsmakers kunnen handelen op basis van de resultaten en regionale verschillende daartussen, kunnen ze in de toekomst ook aan de hand van nieuwe metingen kunnen zien of bepaalde aanpassingen ook effect hebben.
Ana Maria de Roda Husman is nu samen met alle samenwerkingspartners aan het verkennen hoe de Nationale Rioolwater Surveillance breder en beter kan worden ingezet als volksgezondheidsmonitor. De Roda Husman: “Rioolwateronderzoek staat niet op zichzelf, maar werkt juist goed in combinatie met andere monitoren. Maar rioolwateronderzoek heeft wel voordelen ten opzichte van andere vormen van onderzoek. Het is een objectieve, niet-belastende vorm van onderzoek waar je niemand mee lastig valt. Bovendien is anonimiteit van mensen gewaarborgd, want de monsters zijn niet tot een individu te herleiden. En het grootste voordeel is natuurlijk dat in Nederland bijna iedereen op de riool is aangesloten.”
Op dinsdag 29 juni organiseerde de LCI (Landelijke coördinatie infectieziektebestrijding) een kenniswebinar over rioolwatersurveillance voor GGD-professionals. Ana Maria de Roda Husman en Anne-Merel van der Drift (RIVM-CIb), vertelde welke toegevoegde waarde rioolwatersurveillance kan hebben voor de publieke gezondheid. Daarnaast gaven zij ook een doorkijkje naar mogelijke toepassingen van rioolwatersurveillance in de toekomst.
Dit webinar is hier terug te kijken.
Meer informatie is ook te vinden op de website van het RIVM: Rioolwateronderzoek | RIVM
De resultaten van de rioolwatermetingen zijn te zien op het Coronadashboard van de Rijksoverheid.
Infectieziekten Bulletin - november 2021
- Gesignaleerd tot en met 25 november 2021
- De inzet van een geautomatiseerde monitoringstool bij het bron- en contactonderzoek voor COVID-19
- Gedragsonderzoek in Haaglanden naar de houding ten aanzien van de coronamaatregelen en de acceptatie ervan
- ‘Prikken, prikken, prikken’ is hét antwoord op Covid-19
- Rioolwatersurveillance - 'Big brown data'
- Meldingen Wet publieke gezondheid tot en met week 44, 2021
- Meldingen in de virologische weekstaten tot en met week 44, 2021
- Over Infectieziekten Bulletin
Reactie toevoegen