Figuur 1. Samenstelling van het panelonderzoek cohort, regio Haaglanden

Testbereidheid

Een belangrijke maatregel om het coronavirus zo min mogelijk laten te verspreiden is het testen bij klachten. Sinds juni 2020 is grootschalig testen mogelijk en wordt iedereen met (verkoudheids-) klachten opgeroepen om zich te laten testen op het coronavirus. (Vroege) opsporing kan ervoor zorgen dat verspreiding van het virus beperkt wordt. Idealiter zou daarom iedereen die aan COVID-19 gerelateerde klachten heeft zich laten testen. Dit blijkt echter niet het geval.

De testbereidheid van de inwoners van regio Haaglanden is sinds augustus bevraagd (figuur 2) . In de zomermaanden ligt de testbereidheid van de inwoners relatief lager dan in de wintermaanden. Eind december is er een toename in testbereidheid. Veel mensen geven aan dat zij zich willen laten testen om de feestdagen in gezelschap te kunnen vieren.

Figuur 2. Testbereidheid in regio Haaglanden

Verdiepende vragen laten zien dat er verschillende redenen zijn waarom mensen met klachten zich niet laten testen. De 2 meest genoemde redenen zijn dat de deelnemers altijd al klachten ervaren in deze periode (35%) en omdat ze vinden dat ze slechts milde klachten hebben (34%). Verder acht 29%  de kans dat ze besmet zijn met het coronavirus, klein. 24% geeft aan dat zij van plan zijn om de klachten eerst nog even aan te kijken.

Vertrouwen in de overheid

Vanaf de start van het panelonderzoek worden deelnemers gevraagd naar hun vertrouwen in de aanpak van de Nederlandse overheid in het bestrijden van de coronacrisis. Dit vertrouwen neemt vanaf het begin van de crisis steeds verder af. In de eerste ronde geeft 69% van de deelnemers aan dat zij (heel) veel vertrouwen hebben in de aanpak van de overheid, in de tweede ronde neemt dit zelfs toe tot 73%. Echter, naarmate de crisis zich verder ontwikkelt neemt het vertrouwen steeds verder af en in begin mei 2021 geeft slechts 37% van de deelnemers nog aan (heel) veel vertrouwen in de overheidsaanpak te hebben.

Verklaringen gedrag

Waar de data laten zien dat de naleving van sommige gedragsregels onveranderd hoog blijft - geen handen schudden (>98%) en hoesten en/of niezen in de elleboog (>65%) - neemt de naleving van andere gedragsregels af -  nauwkeurig handen wassen (minimaal 20 seconden) (-19%).

Eind 2020 is regio Haaglanden een brandhaard voor wat betreft coronabesmettingen en heeft de regio 1 van de hoogste infectiegraden in het land. Desondanks is de risico-inschatting van de deelnemers sinds het begin van de pandemie vrij laag gebleven (figuur 3). Sinds het eerste meetmoment is het percentage deelnemers dat het (heel) waarschijnlijk vindt dat hij/ zij besmet zal raken met het coronavirus, laag. In september stijgt dit percentage enigszins (tot 15%)  wat samenvalt met het begin van de ‘tweede golf’. Ondanks een lage risicoperceptie om zelf besmet te raken, blijkt dat de deelnemers de kans om anderen te besmetten als zij zelf besmet zouden zijn met het coronavirus, consistent hoger inschatten (>39%).

 Figuur 3. Risico-inschatting in regio Haaglanden

Eenzaamheid en leefstijl

De coronacrisis en het naleven van de maatregelen heeft ook invloed op de mentale gezondheid van de deelnemers. Door de coronamaatregelen zitten zij veel meer thuis en hebben zij minder contact met anderen. Dit zou kunnen leiden tot (toenemende) eenzaamheid. De resultaten laten zien dat ‘niet eenzaam’ en ‘enigszins eenzaam’ elkaar afwisselen (figuur 4). Het één neemt toe, wanneer het ander afneemt. Vooral wordt duidelijk dat in tijden van striktere maatregelen meer mensen aangeven enige mate van eenzaamheid te ervaren. Tijdens de  zomermaanden met minder strenge maatregelen voelen meer mensen zich niet eenzaam. Overigens blijft het percentage mensen dat zich ‘sterk eenzaam’ voelt tijdens de verschillende niveau's van de lockdown redelijk stabiel (rond de 15%).

Figuur 4. Trend eenzaamheid

Een gezonde leefstijl is belangrijk. De coronamaatregelen leiden er in veel gevallen toe dat mensen meer thuis zitten met beperkte mogelijkheden voor intensieve activiteit. Dit lijkt ook duidelijk te worden uit de resultaten (figuur 5). Vooral in het begin van de crisis geven veel deelnemers aan (57%) (veel) minder te sporten dan voor de coronacrisis. De trend laat zien dat tijdens de strengere lockdown meer deelnemers aangeven minder te sporten dan voor de coronacrisis. Dit effect is minder sterk als er gekeken wordt naar het gebruik van alcohol en ongezond eetgedrag.

Figuur 5. Trend leefstijl 

Vaccineren

In januari 2021 begint Nederland met het vaccineren van de inwoners tegen het coronavirus. Vlak voor de start van de vaccinatiecampagne zijn de deelnemers voor het eerst gevraagd of zij zich zouden willen laten vaccineren tegen corona. 84% van de deelnemers gaf toen aan dat zij van plan zijn zich te laten vaccineren als zij hun uitnodiging ontvangen. In de rondes die volgen, toen vaccinatie eenmaal gestart was, neemt dit percentage toe. In mei 2021 geeft 84% van de deelnemers aan  gevaccineerd te zijn. Samen met de mensen die nog van plan zijn zich te laten vaccineren is er zelfs een vaccinatiebereidheid te zien van 92%. Uit de resultaten (figuur 6) blijkt geen groot verschil in de vaccinatiebereidheid tussen man en vrouw en tussen mensen met verschillende opleidingsniveaus.

Figuur 6. Vaccinatiebereidheid per geslacht

Figuur 7. Vaccinatiebereidheid per opleidingsniveau

In Nederland worden verschillende vaccins gebruikt: BioNTech/ Pfizer, Moderna, AstraZeneca en Janssen. Nieuwsberichten over (zeldzame) bijwerkingen en de tijdelijke vaccinatiestop met het AstraZenecavaccin lijken invloed te hebben op het beeld dat mensen hebben van de verschillende vaccins. Er zijn aanzienlijke verschillen waarneembaar tussen angst voor mogelijke bijwerkingen of de angst voor onbekende langetermijngevolgen van de vaccins ( figuur 8).

Figuur 8. Vaccin perceptie

Discussie

Het coronapanelonderzoek geeft een beeld van de mate waarin de inwoners van regio Haaglanden de coronamaatregelen naleven, mogelijke redenen voor het wel of niet naleven ervan en welke impact het heeft op hun leven, bijvoorbeeld gevoelens van eenzaamheid. De in dit artikel gepresenteerde resultaten zijn een selectie. Voor meer resultaten zie het dashboard (Corona - Corona panelonderzoek - Haaglanden (ggdhaaglanden.nl)).

De onderzoekspopulatie van het panelonderzoek is niet representatief:

• 62% van de deelnemers is hoger opgeleid, in regio Haaglanden is dat percentage 35% ; 
• 58% van de mensen in de regio is van Nederlandse afkomst tegenover 92% deelnemers in het panelonderzoek; 
• 13% van de bevolking is 15-25 jaar oud (CBS Centraal Bureau voor de Statistiek (Centraal Bureau voor de Statistiek), 2021), 2% van de deelnemers is  16-24 jaar oud;
• 29% van de bevolking is laagopgeleid ten opzichte van 14% van de deelnemers. (1)

Vanwege deze samenstelling komt uit het panelonderzoek weinig informatie over mensen met een migratieachtergrond en/of jongeren. Onder deze groepen is ander onderzoek gedaan. (2) De resultaten van het onderzoek geven dus geen inzicht in hoe deze (mogelijk kwetsbare) groepen omgaan met de maatregelen en de invloed van de coronapandemie op hun leven. Daarnaast is er een kans dat de deelnemers aan het onderzoek juist sterker achter de coronamaatregelen staan en hierom meedoen aan het onderzoek, wat de resultaten zou kunnen beïnvloeden.

Om terug te keren naar de pre-pandemische levensstijl is groepsimmuniteit nodig , wat het beste wordt bereikt door middel van vaccinatie. Huidig onderzoek schat dat 70% van een populatie moet worden gevaccineerd om groepsimmuniteit te bereiken. De hoogte van dit percentage is wel afhankelijk van hoe besmettelijk het virus is (nieuwe varianten kunnen meer besmettelijk)  en de manier waarop de populatie zich gedraagt. (3) Zoals uit de resultaten blijkt ligt de vaccinatiebereidheid in de regio Haaglanden momenteel op 92%. Daartegenover staat dat 42% van de mensen in de regio een migratie-achtergrond heeft en dat 13%  tussen 15 en 25 jaar oud is. (4) Onderzoek toont aan dat de vaccinatiebereidheid onder jongeren met een migratie-achtergrond lager is (5), dus het is waarschijnlijk dat de daadwerkelijke vaccinatiebereidheid in Haaglanden lager ligt.

Ondanks deze beperkingen levert het onderzoek interessante inzichten en informatie op.

Door te kijken naar trends in de tijd geeft het onderzoek een indicatie over ontwikkelingen zoals meer/minder naleven van bepaalde regels of de mate van welzijn van mensen. Daarnaast geeft dit onderzoek een actueel beeld van de situatie. Het onderzoek wordt immers elke 3 tot 6 weken uitgevoerd en elke nieuwe ronde integreert recente ontwikkelingen in beleid, zoals de invoering van de avondklok of het nationale vaccinatieprogramma.

Terugkijkend is het onderzoek in extreem korte tijd opgezet. Ongeveer 1 maand nadat de eerste maatregelen werden aangekondigd, zijn de eerste vragenlijsten afgenomen waar alle 25 GGD ’en aan meededen. Daardoor is al een trend beschikbaar vanaf een maand na het begin van de regels.

Gezien de kans op een nieuwe golf in het najaar, mede door nieuwe virusvarianten (6), blijft het belangrijk om de surveillance van besmettingen en het gedrag en de houding van mensen te  volgen. Dit om zo nodig vroegtijdig te kunnen ingrijpen met maatregelen en advies. Bij een lage of dalende testbereidheid kan beleid en/of communicatie worden aangepast, zodat de juiste boodschap aankomt en mensen zich blijven testen bij symptomen en zo de verspreiding van het virus beperken. Hoe mensen risico ervaren kan invloed hebben op het wel of niet naleven van de maatregelen. Wie denkt dat er een grote kans is om besmet te raken zal zich waarschijnlijk beter aan de maatregelen houden dan iemand die de kans heel klein acht. Ook de invloed van de maatregelen op de leefstijl en het welbevinden van mensen is belangrijke informatie. Als uit de resultaten blijkt dat veel mensen ongezonder zijn gaan leven of zich veel eenzamer voelen in tijden van de lockdown, kunnen beleidsmakers deze informatie gebruiken om (tijdig) in te grijpen en het effect te beperken.

Auteurs

K.L. Vrijburg, N.S. Karamali, T. van Pomeren, Mw mevrouw (mevrouw). M. Donker,  GGD Haaglanden.

correspondentie

K.L. Vrijburg