Hoe is het onderzoek begonnen?

In het voorjaar van 2020 werd tijdens de eerste golf van de COVID-19 pandemie de Corona Gedragsunit opgericht. Een van de onderdelen was het opzetten van een grootschalig vragenlijstonderzoek. Het doel van het onderzoek was om beter inzicht te krijgen in de invloed van de corona gedragsmaatregelen op het dagelijks leven en welzijn van Nederlandse burgers en de mate waarin het ze lukt om de gedragsregels op te volgen. Het RIVM heeft samen met GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst) GHOR Geneeskundige Hulpverleningsorganisatie in de Regio (Geneeskundige Hulpverleningsorganisatie in de Regio) NL en de 25 GGD’en alle deelnemers van al bestaande panels van de GGD’en benaderd. Aan al deze deelnemers is gevraagd of zij de eerste vragenlijst wilden invullen en tevens werd om toestemming gevraagd of zij in de toekomst voor vervolgonderzoek benaderd mochten worden. De deelnemers die daarvoor toestemming hebben gegeven zijn vanaf dat moment beschouwd als potentiële deelnemers voor het cohort (hieronder verder toegelicht). 

Het design van het onderzoek is een “dynamisch cohort”. Een cohort betekent in dit geval een groep deelnemers die we een bepaalde tijd volgen over de tijd (voor longitudinaal onderzoek). Op deze manier kunnen we bijvoorbeeld verklaringen van gedrag relateren aan het naleven van gedrag op een later tijdstip. Door de “dynamische” opzet bieden we de mogelijkheid voor nieuwe deelnemers om op latere tijdstippen ook in te stromen in het cohort. De nieuwe instroom is geworven via onder andere sociale media kanalen of via andere partijen die de link verspreiden, zoals de MBO middelbaar beroepsonderwijs (middelbaar beroepsonderwijs)-raad of de  Nationale Jeugdraad (NJR). De promotie is vooral gericht op jongeren.

In onderstaande tabel staan de afnameperiodes van elke meetronde. Na meetronde 5 is de frequentie verlaagd van een driewekelijkse naar een zeswekelijkse cyclus. Tussen meetronde 16 en 17 zaten vijf weken vanwege een geplande persconferentie midden in de afnameperiode. Bij meetrondes 9 en 18 zaten er meer dan zes weken tussen de meetrondes vanwege de kerstperiode en bij meetronde 19 vanwege de ingangsdatum van versoepelingen. Om de invulduur van de vragenlijst te beperken voor deelnemers, is de set aan vragen opgeknipt in drie blokken met verschillende onderdelen. Deelnemers worden bij instroom aan het onderzoek “at random” toegewezen aan één van de drie blokken. Vragen over ‘communicatie en vertrouwen’ zijn bij meetronde 2 en 4 aan een andere groep deelnemers voorgelegd dan bij de overige meetrondes. In demografische kenmerken wijkt deze groep niet af van de groep die deze vragen bij meetronde 1 invulde. 

Aan de negentiende meetronde van dit onderzoek hebben in totaal 37.504 deelnemers meegedaan van 16 jaar en ouder. De samenstelling van deze deelnemersgroep is vergelijkbaar met die van vorige meetrondes. 

Onder de deelnemers van meetronde 19 zijn er meer vrouwen (63%) en mensen met een hoog opleidingsniveau  (62%). Van de deelnemers aan meetronde 19 was 88% 40 jaar of ouder, het zwaartepunt ligt bij de leeftijdscategorie 55-69 jaar (39%). In het algemeen moet worden opgemerkt  dat relatief weinig jongeren (16-24 jaar) de vragenlijst invullen. In totaal zijn deze negentiende meetronde 444 deelnemers tussen de 16-24 jaar (70% van hen is vrouw) meegenomen in de resultaten, die verdeeld zijn over de drie verschillende samenstellingen van blokken (zie hierboven). 

Relatief weinig deelnemers zijn niet geboren in Nederland (4%). Van de deelnemers woont 21% alleen en heeft 21% thuiswonende kinderen jonger dan 18 jaar. Er zijn 19.050 deelnemers (51%) in meetronde 19 die zelf besmet zijn (geweest) met het coronavirus of waarbij iemand in hun gezin of huishouden besmet is (geweest). 

In meetronde 19 gaven 6.343 deelnemers (17%) van de 37.504 deelnemers, antwoord op de open vraag “Heeft u nog opmerkingen over de coronamaatregelen in het algemeen, dan kunt u dat hieronder schrijven”. Van deze antwoorden is een gerandomiseerde selectie van 1.000 gecodeerd en geanalyseerd op de thema’s draagvlak, naleving en welzijn tijdens de coronapandemie. Gemiddeld waren deze antwoorden 34 woorden lang (range: 1-491 woorden). Bij het onderwerp 'Opmerkingen van deelnemers' leest u de resultaten van deze analyse.

De cijfers uit meetronde 19 die gepresenteerd worden op de website betreffen de “cross-sectionele cijfers” van meetronde 19. Bij de presentatie van de cijfers over meerdere meetrondes (veranderingen over tijd) is er van meetronde 1 t/m 9 voor gekozen om de resultaten te presenteren van deelnemers die al deze meetrondes hadden meegedaan (het zogenaamde cohort). Door het voortduren van de pandemie wordt de groep die aan elke meetronde meedoet steeds kleiner. Daarom zijn vanaf meetronde 10 alle gepresenteerde cijfers over meerdere meetrondes gebaseerd op alle deelnemers die aan minimaal twee meetrondes hebben meegedaan. Dit heeft geen consequenties voor eerder gepresenteerde conclusies. De belangrijkste verandering is dat er verschuiving is dat er met de nieuwe definitie (minimaal twee meetrondes meegedaan) meer jongeren kunnen worden geïncludeerd bij het presenteren van de resultaten over meerdere meetrondes.  In meetronde 19 heeft ongeveer één op de zes deelnemers in het cohort aan alle meetrondes deelgenomen en de helft aan minimaal 14 meetrondes of meer. 

Voor de duiding van de cijfers moet rekening gehouden worden met een aantal factoren, naast de op dat moment geldende maatregelen. Zo speelt context als vakantieperiodes of seizoensinvloeden een rol bij (verandering van) gedrag en welbevinden van deelnemers, of  de verklaring hiervan. Tevens kunnen onderwerpen die rondom het afname moment vaker in de media zijn geweest van invloed zijn op bijvoorbeeld het draagvlak en vertrouwen in de overheid, denk aan media-aandacht rondom de vaccinatiestrategie. De veranderingen in geldende maatregelen zijn terug te vinden in de tijdlijn van maatregelen voor bestrijding COVID-19.

De gepresenteerde cijfers zijn de feitelijke cijfers afkomstig uit dit onderzoek. Daarmee geven ze valide resultaten voor de onderzoekspopulatie zoals beschreven. De gepresenteerde cijfers kunnen niet zomaar geëxtrapoleerd worden naar de Nederlandse bevolking. Niet alleen door de ondervertegenwoordiging van de jongere populatie, maar bijvoorbeeld ook door een ondervertegenwoordiging van deelnemers die niet in Nederland zijn geboren. Daarnaast is er juist een oververtegenwoordiging van vrouwen en hoger opgeleiden. Het is ook mogelijk dat de deelnemers die relatief sterk achter de maatregelen staan meer interesse hebben om deel te nemen aan vragenlijstonderzoek. De cijfers geven wel een indicatie van hoe het met Nederland gaat, van de veranderingen in gedrag, welzijn en draagvlak over tijd. Ook weten we uit een ander onderzoek ten behoeve van de landelijke dashboard cijfers dat de gevonden resultaten voor Naleving van gedrag en draagvlak vergelijkbare resultaten geven. Het Trendonderzoek voor het landelijk dashboard is echter opgezet met een ander doel, namelijk het presenteren van landelijk representatieve cijfers en tevens voor alle veiligheidsregio’s en heeft daardoor een ander design.

Door de grote aantallen en de bredere inhoudelijke opzet van dit vragenlijstonderzoek zijn verdiepingsslagen goed mogelijk. Het longitudinale design stelt ons in staat zowel naar relaties te kijken tussen deelnemers als binnen deelnemers over tijd. 

Om meer zicht te krijgen op de samenhang tussen de verschillende onderwerpen die in de vragenlijst aan bod komen zijn vanaf meetronde 16 verdiepende analyses uitgevoerd. In deze (logistische) regressies wordt gekeken naar de samenhang tussen mogelijke voorspellers van gedrag (zoals draagvlak voor maatregelen en de overtuiging hoe goed een maatregel werkt) en naleving van gedragsmaatregelen (zoals handen wassen, afstand houden en testen bij klachten). 

Deze analyses zijn ook op de data van meetronde 19 uitgevoerd. In de regressie-analyses wordt gecontroleerd voor de achtergrondkenmerken geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en een kwetsbare gezondheid. Daarnaast is vaccinatiestatus meegenomen in de modellen. De belangrijkste uitkomsten van deze verdiepende analyses zijn beschreven bij het thema ‘Naleven gedragsregels’.

Dit onderzoek is tot stand gekomen met inhoudelijk advies van de Wetenschappelijke Adviesraad van de Corona Gedragsunit van het RIVM en is gefinancierd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek)), de Nederlandse organisatie voor gezondheidsonderzoek en zorginnovatie (ZonMw ZorgOnderzoek Nederland Medische Wetenschappen (ZorgOnderzoek Nederland Medische Wetenschappen )) en het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Naast dit onderzoek voert de Gedragsunit van het RIVM aanvullend onderzoek uit, o.a. literatuurreviews en verdiepende interviews. Dit levert meer inzicht in achterliggende verklaringen, in onderbelichte thema’s en geeft beter zicht op bevolkingsgroepen die niet of in mindere mate meedoen aan het vragenlijstonderzoek.