Hoe is het onderzoek begonnen?

In het voorjaar van 2020 werd tijdens de eerste golf van de COVID-19 pandemie de Corona Gedragsunit opgericht. Een van de onderdelen was het opzetten van een grootschalig vragenlijstonderzoek. Het doel van het onderzoek was om beter inzicht te krijgen in de invloed van de corona gedragsmaatregelen op het dagelijks leven en welzijn van Nederlandse burgers en de mate waarin het ze lukt om de gedragsregels op te volgen. Het RIVM heeft samen met GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke Gezondheidsdienst) GHOR Geneeskundige Hulpverleningsorganisatie in de Regio (Geneeskundige Hulpverleningsorganisatie in de Regio) NL en de 25 GGD’en alle deelnemers van al bestaande panels van de GGD’en benaderd. Aan al deze deelnemers is gevraagd of zij de eerste vragenlijst wilden invullen en tevens werd om toestemming gevraagd of zij in de toekomst voor vervolg onderzoek benaderd mochten worden. De deelnemers die daarvoor toestemming hebben gegeven zijn vanaf dat moment beschouwd als potentiële deelnemers voor het cohort (hieronder verder toegelicht).

Opzet, instroom van deelnemers en respons

Het design van het onderzoek is een “dynamisch cohort”. Een cohort betekent in dit geval een groep deelnemers die we een bepaalde tijd volgen over de tijd (voor longitudinaal onderzoek). Op deze manier kunnen we bijvoorbeeld verklaringen van gedrag relateren aan het naleven van gedrag op een later tijdstip. Door de “dynamische” opzet van het cohort bieden we de mogelijkheid voor nieuwe deelnemers om op latere tijdstippen ook in te stromen in het cohort. De nieuwe instroom is geworven via onder andere sociale media kanalen o.a. gericht op het werven van meer jongeren of via het benaderen van andere partijen voor het verspreiden van de open link (o.a. via de MBO middelbaar beroepsonderwijs (middelbaar beroepsonderwijs) raad).

Afnameperiodes

In tabel 2 staan de afnameperiodes van elke ronde. Na ronde 5 is de frequentie verlaagd van driewekelijks naar een zes wekelijkse cyclus. Een uitzondering daarop was ronde 9 i.v.m. de kerstperiode waarbij 7 weken verstreek t.o.v. de meetronde ervoor en tussen ronde 16 en 17 zaten 5 weken vanwege een geplande persconferentie midden in de afnameperiode. Om de invulduur van de vragenlijst te beperken voor deelnemers, is de set aan vragen opgeknipt in drie blokken met verschillende onderdelen. Deelnemers worden bij instroom aan het onderzoek “at random” toegewezen aan één van de 3 blokken. Vragen over ‘Communicatie en vertrouwen’ zijn bij ronde 2 en 4 aan een andere groep deelnemers voorgelegd dan bij de overige rondes. In demografische kenmerken wijkt deze groep niet af van de groep die deze vragen bij ronde 1 invulde.

Deelnemers van ronde 17

Aan de zeventiende ronde van dit onderzoek hebben in totaal 46.441 deelnemers meegedaan van 16 jaar en ouder. De samenstelling van deze deelnemersgroep is vergelijkbaar met die uit de vorige rondes.

Ten opzichte van de bevolking in Nederland zijn er onder de deelnemers van ronde 16 meer vrouwen (64%) en mensen met een hoog opleidingsniveau zijn oververtegenwoordigd (62%). In het algemeen moet opgemerkt worden dat er relatief weinig jongeren (16-24 jaar) de vragenlijst invullen. In totaal zijn er deze zeventiende ronde resultaten over 796 deelnemers tussen de 16-24 jaar (70% hiervan is vrouw), die elk 1 blok van de vragenlijst hebben ingevuld (zie hierboven).

Er doen relatief weinig mensen mee die niet geboren zijn in Nederland (4,4%). Van de deelnemers woont 20% alleen en heeft 24% thuiswonende kinderen jonger dan 18 jaar. Er zijn 12.820 deelnemers (28%) in ronde 17 die zelf besmet zijn (geweest) met het coronavirus of waarbij iemand in hun gezin of huishouden besmet is (geweest).

In meetronde 17 gaven 18.185 van de 46.441 deelnemers (39%) antwoord op de open vraag “Heeft u nog opmerkingen over de coronamaatregelen in het algemeen, dan kunt u dat hieronder schrijven”. Van antwoorden door deelnemers aan het cohort is een gerandomiseerde selectie van 1.000 gecodeerd op de thema’s draagvlak, naleving en welzijn tijdens de coronapandemie. Gemiddeld waren de antwoorden 44 woorden lang (range: 1 – 476 woorden). Bij het onderwerp 'Opmerkingen van deelnemers' leest u de resultaten van deze analyse.

Deelnemers aan het cohort

De cijfers uit ronde 17 die gepresenteerd worden op de website betreffen de “cross-sectionele cijfers” van ronde 17. Bij de presentatie van de cijfers over meerdere rondes is er van ronde 1 t/m 9 voor gekozen om de resultaten te presenteren over de deelnemers die aan alle rondes hadden meegedaan (het zogenaamde cohort). Door het voortduren van de pandemie is deze groep deelnemers die elke ronde meedoet een steeds kleiner wordende groep. Daarom zijn vanaf ronde 10 alle gepresenteerde cijfers over meerdere rondes gebaseerd op alle deelnemers die aan minimaal 2 rondes hebben meegedaan. Dit heeft geen consequenties voor eerder gepresenteerde conclusies. De belangrijkste verschuiving is dat we met de nieuwe definitie (minimaal 2 rondes meegedaan) meer jongeren tussen de 16-24 jaar kunnen includeren bij het weergeven van de cijfers over meerdere rondes. In ronde 17 heeft één op de zeven deelnemers in het cohort aan alle rondes deelgenomen en de helft aan minimaal 11 of meer rondes.

Duiding en representativiteit van de cijfers

Voor de duiding van de cijfers moet rekening gehouden worden met een aantal factoren naast de op dat moment geldende maatregelen. Zo kunnen vakantieperiodes of seizoensinvloeden een rol spelen bij het gedrag van deelnemers of (mede) een verklaring zijn voor de verschuivingen in cijfers over welbevinden. Tevens kunnen onderwerpen die rondom het afname moment vaker in de media zijn geweest van invloed zijn op bijvoorbeeld het draagvlak en vertrouwen in de overheid, bijvoorbeeld de media aandacht rondom de vaccinatiestrategie. De veranderingen in geldende maatregelen zijn terug te vinden in de tijdlijn van maatregelen voor bestrijding COVID-19.

De gepresenteerde cijfers zijn de feitelijke cijfers afkomstig uit dit onderzoek. Daarmee geven ze valide resultaten voor de onderzoekspopulatie zoals beschreven. De gepresenteerde cijfers kunnen niet zomaar geëxtrapoleerd worden naar de Nederlandse bevolking. Niet alleen door de ondervertegenwoordiging van de jongere populatie maar bijvoorbeeld ook door een ondervertegenwoordiging van deelnemers die niet in Nederland zijn geboren. Daarnaast is er juist een oververtegenwoordiging van vrouwen en hoger opgeleiden. Het is ook mogelijk dat de deelnemers die relatief sterk achter de maatregelen staan meer interesse hebben om deel te nemen aan vragenlijstonderzoek. De cijfers geven wel een indicatie van hoe het met Nederland gaat, van de veranderingen in gedrag, welzijn en draagvlak over tijd. Ook weten we uit een ander onderzoek ten behoeve van de landelijke dashboard cijfers dat de gevonden resultaten voor Naleving van gedrag en draagvlak vergelijkbare resultaten geven. Het Trendonderzoek voor het landelijk dashboard is echter opgezet met een ander doel, namelijk het presenteren van landelijk representatieve cijfers en tevens voor alle veiligheidsregio’s en heeft daardoor een ander design.

Door de grote aantallen en de bredere inhoudelijke opzet van dit vragenlijstonderzoek zijn verdiepingsslagen goed mogelijk. Het longitudinale design stelt ons in staat zowel naar relaties te kijken tussen deelnemers als binnen deelnemers over tijd.

Verdiepende analyses

Om meer zicht te krijgen op de samenhang tussen de verschillende onderwerpen die in de vragenlijst aan bod komen zijn vanaf ronde 16 verdiepende analyses uitgevoerd. In deze (logistische) regressies wordt gekeken naar de samenhang tussen mogelijke voorspellers van gedrag (zoals draagvlak voor maatregelen en de overtuiging hoe goed een maatregel werkt) en naleving van gedragsmaatregelen (zoals handen wassen, afstand houden en testen bij klachten).

Deze analyses zijn ook op de data van ronde 17 uitgevoerd. In de regressie analyses wordt gecontroleerd voor de achtergrondkenmerken geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en een kwetsbare gezondheid. Daarnaast is vaccinatiestatus meegenomen in de modellen. De belangrijkste uitkomsten van deze verdiepende analyses zijn beschreven bij het thema ‘Naleven gedragsregels’.

Totstandkoming van onderzoek

Dit onderzoek is tot stand gekomen met inhoudelijk advies van de Wetenschappelijke Adviesraad van de Corona Gedragsunit van het RIVM en is gefinancierd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek)), de Nederlandse organisatie voor gezondheidsonderzoek en zorginnovatie (ZonMw Nederlandse organisatie voor gezondheidsonderzoek en zorginnovatie (Nederlandse organisatie voor gezondheidsonderzoek en zorginnovatie)) en het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Naast dit onderzoek voert de Gedragsunit van het RIVM aanvullend onderzoek uit, o.a. literatuurreviews en verdiepende interviews. Dit levert meer inzicht in achterliggende verklaringen, in onderbelichte thema’s en geeft beter zicht op bevolkingsgroepen die niet of in mindere mate meedoen aan het vragenlijstonderzoek.