Op deze pagina

2024

2021-2023

Handreiking voor een vitale sociale infrastructuur tijdens een pandemie

Omschrijving Een toelichting op de belangrijkste kenmerken en functies van een vitale sociale infrastructuur en de negatieve aspecten van een sociale infrastructuur.
Doel Professionals informeren welke aspecten van de sociale infrastructuur cruciaal zijn, hoe je deze tijdens een pandemie kunt faciliteren en hoe je rekening kunt houden met de negatieve aspecten.
Gebruiker Professionals in beleid en praktijk en vrijwilligers die actief zijn in organisaties, voorzieningen en netwerken die deel uitmaken van de sociale infrastructuur.
Doelgroep Mensen in een kwetsbare positie tijdens een pandemie, zoals mensen met een lage sociaaleconomische status, jongeren, ouderen, mensen met een migratieachtergrond, mensen met mentale problemen en zzp’ers.
Praktische toepassing In de handreiking worden de organisatie-, sociale en locatiekenmerken van een vitale sociale infrastructuur beschreven. Ook worden vijf functies van de sociale infrastructuur beschreven die cruciaal zijn voor het welzijn van burgers en voor een goede kwaliteit van samenleven, vooral tijdens een crisis zoals een pandemie. Voor beleidsmakers bieden deze kenmerken en functies handvaten om de sociale infrastructuur te faciliteren en ondersteunen. Daarnaast geeft de handreiking zicht op de negatieve aspecten van de sociale infrastructuur waar rekening mee moet worden gehouden.
Onderbouwing De handreiking is gebaseerd op verschillende onderzoeksmethoden. Enerzijds is de internationale wetenschappelijke literatuur systematisch doorzocht en beschreven. Anderzijds zijn secundaire analyses gedaan op rapporten en artikelen van Nederlands onderzoek. En tot slot zijn retrospectieve diepte-interviews afgenomen met medewerkers en vrijwilligers van de bibliotheek Rotterdam. Voor meer achtergronden over de aanpak en methoden, zie het achterliggende rapport De vijf functies van de sociale infrastructuur tijdens een pandemie.
Titel en verwijzing Pandemische paraatheid en het belang van een sociale infrastructuur. Een korte introductie.
Gepubliceerd door Erasmus School of Social and Behavioural Sciences / PDPC Erasmus Universiteit Rotterdam, 2024. Auteurs: Carla Kolner, Kevin Pijpers, Guusje Enneking, Laxsini Murugesu, Godfried Engbersen
Meer informatie Rapport ‘De vijf functies van de sociale infrastructuur tijdens een pandemie' en publicatie in tijdschrift Sociale vraagstukken over het rapport en de handreiking. Ook in deze toolkit: Rapport ‘Gezondheidsvaardigheden in een pandemie’.

Overzicht van interventies gericht op vaccinatiebereidheid of -deelname  

Omschrijving Overzicht van interventies, zoals acties, strategieën of maatregelen, gericht op het verhogen van vaccinatiebereidheid voor en vaccinatiedeelname aan het Rijksvaccinatieprogramma.
Doel De interventies kunnen worden ingezet om bij te dragen aan een hoge deelname aan vaccinatieprogramma's om (ernstige) ziekte te voorkomen.
Gebruiker Professionals in beleid, praktijk of communicatie
Doelgroep Deelnemers aan vaccinatieprogramma's (vooral kinderen en hun ouders en volwassenen die in aanmerking komen voor vaccinaties) en zorgprofessionals
Praktische toepassing Het overzicht van interventies geeft inzichten en concrete aanknopingspunten om mensen goed te informeren over vaccinaties, te ondersteunen in het maken van keuzes over vaccinaties en om vaccinaties zo toegankelijk mogelijk te maken.
Onderbouwing  Er is gebruikgemaakt van drie verschillende bronnen:
a) Onderzoeksrapport ‘Maatregelen om de vaccinatiegraad in Nederland te verhogen’ van het Nivel en Amsterdam UMC Universitair Medisch Centrum (Universitair Medisch Centrum);
b) Aanvullend literatuuronderzoek op basis van reviews en meta-analyses door het RIVM met recentere inzichten;
c) Gesprekken met professionals werkzaam in de Jeugdgezondheidszorg (JGZ Jeugdgezondheidszorg (Jeugdgezondheidszorg)).
Titel en verwijzing

Inzichten in interventies gericht op vaccinatiebereidheid- of deelname
Gepubliceerd door RIVM, 2024. Auteurs: Robin Wuyts, Eline Roordink, Sarah van Hameren, Xanne Mensinga, Anne Buitenhuis, Roos Dekker, Tess de Valk, Marion de Vries, Mattijs Lambooij
Aanvullende informatie Dit overzicht is onderdeel van het onderzoeksprogramma SocioVax (sociaalwetenschappelijk onderzoek naar vaccineren) van het RIVM. Ook in deze toolkit: Overzicht van interventies voor het bevorderen van preventief gedrag en Matrix Communicatiemethoden voor het ondersteunen van gedrag.

Gedragswetenschappelijke analyse persconferenties tijdens de coronapandemie

Omschrijving Rapport met een gedragswetenschappelijke analyse van de overheidscommunicatie in persconferenties tijdens de coronapandemie.  
Doel Beschrijven welke helpende communicatietechnieken zijn ingezet in de persconferenties om draagvlak en naleving van gedrag te ondersteunen. Daarnaast aandachtspunten bieden voor ondersteunende communicatie in toekomstige persconferenties tijdens een pandemie of andere crisis.
Gebruiker Professionals in beleid en communicatie
Doelgroep Algemene bevolking
Praktische toepassing Het overzicht van helpende communicatietechnieken kan gebruikt worden bij het vormgeven van toekomstige persconferenties tijdens een pandemie of andere crisis om draagvlak en het gewenste gedrag te ondersteunen. De technieken kunnen ook worden ingezet voor andere communicatiemiddelen.
Onderbouwing  De teksten van de persconferenties zijn geanalyseerd aan de hand van drie gedragswetenschappelijke theoretische kaders: procedurele rechtvaardigheid, communicatieframes, en gedragsveranderingstechnieken. Elk van deze kaders biedt handvaten voor het vormgeven van doeltreffende communicatie. Voor elk kader is een codeerschema opgesteld, waarbij twee codeurs de teksten hebben gecodeerd. Zie ook: Codeerschema persconferenties.
Titel en verwijzing

Gedragswetenschappelijke analyse van de persconferenties tijdens de coronapandemie
Gepubliceerd door

RIVM, 2024. Auteurs: Marijn Stok, Carlijn Bussemakers, Frank Gootjes, Adriana Solovei, Nicole Stappers, Floor Kroese, Marijn de Bruin
Aanvullende informatie

Bij dit rapport is het Codeerschema persconferenties gebruikt. Ook in deze toolkit: Matrix communicatiemethoden voor het ondersteunen van gedrag, Stappenplan overheidscommunicatie en interventies.

Rapport ‘Gezondheidsvaardigheden in een pandemie’

Omschrijving Rapport over ervaringen en aandachtspunten bij het ontwikkelen van beleid voor mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden.
Doel Inzicht geven in de uitdagingen die beleidsmakers en -uitvoerders tijdens de pandemie hebben ervaren in het afstemmen van communicatie en beleid op mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. Daarnaast aandachtspunten bieden om zowel in een koude fase als bij een volgende pandemie beter rekening te kunnen houden met mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden.  
Gebruiker Professionals in beleid en communicatie.
Doelgroep Mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden
Praktische toepassing De overheid kan bij de ontwikkeling van beleid op drie manieren rekening houden met mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden.
  • Het is belangrijk dat beleidsmakers weten dat een one size fits all-beleid niet iedereen bereikt. Door meer in gesprek te gaan met burgers, kan beleid beter aansluiten bij veel verschillende doelgroepen.
  • Ook zonder pandemie is het belangrijk om met de opgebouwde netwerken en tussenpersonen te blijven samenwerken. Bij een nieuwe gezondheidscrisis kunnen deze contacten dan makkelijker worden ingezet.
  • Verbeter brede vaardigheden die mensen nodig hebben om grip op hun leven te krijgen en te houden en om (mis)informatie te kunnen beoordelen en herkennen. Een ingang hiervoor is om het vast onderdeel te laten zijn in het (basis)onderwijs en op het werk.
Onderbouwing Er is eerst literatuuronderzoek gedaan naar de definitie van gezondheidsvaardigheden en de relaties met naleving en omgaan met misinformatie. Vervolgens zijn er interviews gehouden met 27 professionals die betrokken waren bij de ontwikkeling en uitvoering van het pandemiebeleid, of het verbeteren van organisatorische en/of individuele gezondheidsvaardigheden.
Titel en verwijzing Gezondheidsvaardigheden in een pandemie. Uitdagingen en strategieën voor organisatie en beleid.
Gepubliceerd door RIVM, 2024. Auteurs: Mirjam Fransen, Annerike Gorter, Tessa Jansen.
Meer informatie Ook in deze toolkit: Rapport over naleving gedrag groepen in een kwetsbare positie.

Rapport over naleving gedrag groepen in een kwetsbare positie

Omschrijving Rapport van literatuuronderzoek over de naleving van COVID-19 gedragsmaatregelen door mensen in een kwetsbare maatschappelijke positie.
Doel Inzicht geven in de naleving van gedragsmaatregelen en –adviezen door mensen in een kwetsbare positie, welke belemmerende en bevorderlijke factoren hierbij een rol speelden en welke gedragsinterventies deze mensen ondersteunden om zichzelf en anderen te beschermen tegen het virus. Het RIVM heeft op basis van de onderzoeksresultaten aanbevelingen gedaan voor de vormgeving van inclusief beleid bij een volgende pandemie.   
Gebruiker Professionals in beleid, praktijk en communicatie
Doelgroep Er is literatuur gevonden over vijf groepen met een kwetsbare positie: mensen met een migratieachtergrond, (dementerende) ouderen, mensen die dakloos zijn en mensen met een minder goede fysieke of mentale gezondheid.  
Praktische toepassing Het naleven van gedragsmaatregelen leek in het algemeen lastiger te zijn door een combinatie van factoren. Barrières in naleving van bijvoorbeeld isolatiemaatregelen, zoals onduidelijke informatie, angst voor sociale uitsluiting, en gebrek aan ruimte om in quarantaine te gaan, leken elkaar te versterken. Dit soort kennis kan – per doelgroep – gebruikt worden om mensen beter te bereiken met interventies of communicatiestrategieën tijdens een eventuele toekomstige pandemie.
Onderbouwing In juni 2023 is literatuuronderzoek uitgevoerd en gezocht naar relevante peer-reviewed artikelen in de databases van Embase.com. Literatuur die werd geselecteerd, is in november 2023 aangevuld met de zogenaamde sneeuwbalmethode.
Titel en verwijzing Naleving van Covid-19 gedragsmaatregelen door mensen in een kwetsbare positie - geleerde lessen voor pandemische paraatheid.
Gepubliceerd door RIVM, 2023. Auteurs: Mirjam Fransen, Anne Buitenhuis, Robin Wuyts, Roos Dekker, Tess de Valk, Xanne Mensinga, Ellen Uiters 

Rapport achtergronden preventief gedrag groepen in een kwetsbare positie

Omschrijving Rapport over barrières en drijfveren die het preventief gedrag van groepen in een kwetsbare positie ten aanzien van COVID-19 beïnvloeden, en mogelijke interventies die hierbij aansluiten.
Doel Dit rapport biedt inzicht in barrières en drijfveren voor het naleven van COVID-19 gedragsadviezen. Deze inzichten zijn gericht op het ontwikkelen van nieuwe interventies en het verbeteren van bestaande interventies gericht op preventief gezondheidsgerelateerd gedrag, specifiek voor groepen in een kwetsbare positie.
Gebruiker Professionals in beleid
Doelgroep Groepen in een kwetsbare positie (‘underserved’ groepen): Mensen die minder goed bereikt worden door de zorg en door preventieve (overheids)maatregelen en communicatie tijdens een infectieziekte uitbraak.
Praktische toepassing

In dit rapport wordt met behulp van tabellen een overzicht gegeven van wat bekend is over barrières en drijfveren voor het naleven van preventief gedrag. Barrières zijn onder meer een gebrek aan vertrouwen in de overheid, onvoldoende of verkeerde informatie en een laag waargenomen risico en ernst van de ziekte. Drijfveren zijn onder meer zelfbescherming en de morele plicht om anderen te beschermen en de samenleving weer open te stellen. Inzicht in de belangrijkste barrières en drijfveren bij verschillende specifieke groepen in een kwetsbare positie kan helpen bij het ontwikkelen of verbeteren van interventies gericht op het naleven van preventief gezondheidsgerelateerd gedrag.

Onderbouwing Resultaten in het rapport zijn gebaseerd op een literatuurstudie, semigestructureerde interviews met 23 nationale experts en een expert bijeenkomst. De uitkomsten zijn gecategoriseerd volgens het COM-B model om achtergronden van gedrag te begrijpen (Michei et al. 2011 en 2014).
Titel en verwijzing

One size does not fit all! Barriers and drivers influencing people’s behaviour towards COVID-19 public health and social measures in the Netherlands.

Gepubliceerd door

Pandemic and Disaster Preparedness Center (PDPC), 2023. Auteurs: Valérie Eijrond, Nora Bünemann, Nicky Renna, Anja Schreijer.
Meer informatie Webinar over het ‘Underserved groups’ project. WHO Tailoring Health Programmes Approach. Ook in deze toolkit: Het 3C-interventiemodel in coronatijd; Overzicht van interventies voor het bevorderen van preventief gedrag; Rapport over naleving gedrag groepen in een kwetsbare positie.

Casestudie over organisatie en inzet van gedragsexpertise tijdens een pandemie

Omschrijving De organisatie van de inzet van gedragsexpertise tijdens de COVID-19 pandemie: geleerde lessen uit een internationaal vergelijkende studie. 
Doel Deze studie biedt aanknopingspunten voor (het opzetten van) een effectieve gedragswetenschappelijke unit tijdens een infectieziektenuitbraak of andere gezondheidscrisis. 
Gebruiker Professionals in beleid, onderzoekers, publieke gezondheidsorganisaties.
Praktische toepassing

Dit kennisproduct biedt randvoorwaarden en organisatiemethoden voor gedragswetenschappelijke advisering van beleid en overheidscommunicatie ten tijde van infectieziektenuitbraken en andere gezondheidscrises:  

  1. Een onafhankelijke gedragswetenschappelijke unit of nauw samenwerkend academisch netwerk met voldoende middelen is nodig om snel en gedegen onderzoek te doen tijdens een uitbraak. Het is belangrijk dat deze unit of netwerk al bestaat en op elkaar is ingespeeld voordat een crisis zich aandient, om dan snel op te kunnen schalen. 
  2. Voor een effectieve advisering moet zo’n unit of netwerk goed gepositioneerd zijn in de crisisstructuur, waarbij adviezen mondeling kunnen worden toegelicht aan beleidstafels.  
  3. Het is belangrijk dat er interdisciplinair wordt samengewerkt. Daarbij gaat het om samenwerking tussen sociaalwetenschappelijke disciplines (inclusief gedragswetenschappers), epidemiologen en virologen. 
Onderbouwing In dit internationaal vergelijkende onderzoek zijn in vier landen met literatuurreviews en interviews (met 4-6 stakeholders per land) de organisatie, rol en impact van de gedragswetenschappen ten tijde van de coronacrisis onderzocht. De resultaten hiervan zijn op een groepsbijeenkomst met vertegenwoordigers uit alle landen besproken en gevalideerd.
Titel en verwijzing De organisatie van gedragswetenschappen tijdens de COVID-19 pandemie: geleerde lessen uit een internationaal vergelijkende casestudie. 
Gepubliceerd door RIVM, 2023. Auteurs: Danny de Vries, Marijn Stok, Tess de Valk, Marijn de Bruin.

Kennissynthese RIVM gedragsonderzoek tijdens de COVID-19 pandemie

Omschrijving Kennissynthese over preventief gedrag, welzijn en vertrouwen tijdens de COVID-19 pandemie met trends over tijd, verklaringen en geleerde lessen.
Doel De kennissynthese biedt inzicht in factoren die geassocieerd waren met preventief gedrag, welzijn en vertrouwen tijdens de COVID-19 pandemie, en biedt daarmee aanknopingspunten voor het ondersteunen van gedrag, vertrouwen en welzijn tijdens een volgende pandemie. Preventieve gedragingen die aan bod komen zijn testen, isolatie en quarantaine, vaccinatie, hygiënegedrag en contactbeperking.  
Gebruiker Onderzoekers, professionals werkzaam in beleid, praktijk en communicatie.  
Doelgroep Algemene Nederlandse bevolking met aandacht voor subgroepen zoals jongeren of ouderen. Deze subgroepen verschillen per thema. 
Praktische toepassing Deze kennissynthese biedt aanbevelingen en inzichten voor het ondersteunen van draagvlak en naleving van preventief gedrag in de context van een pandemie. Daarnaast worden aanbevelingen gegeven voor het beperken van ongewenste neveneffecten van beleid en (gedrags)maatregelen gericht op welzijn, vertrouwen en ervaren rechtvaardigheid tijdens een pandemie. 
Onderbouwing De inzichten in deze kennissyntheses zijn gebaseerd op het onderzoek dat de RIVM Gedragsunit tussen maart 2020 en eind 2022 heeft uitgevoerd. Onderzoeksresultaten zijn in context geplaatst met aanvullingen uit de literatuur, waarbij voor verdere verdieping wordt verwezen naar de relevante publicaties op de RIVM website. Het literatuuronderzoek dat wordt gepresenteerd in dit product is niet uitputtend: het gaat hierbij niet om een volwaardige systematische review van alle beschikbare internationale onderzoeken op de thema’s. 
Titel en verwijzing Gedrag, Welzijn en Vertrouwen tijdens de COVID-19 Pandemie: Trends, Verklaringen en Geleerde Lessen 
Gepubliceerd door RIVM, 2023. Auteurs: Saskia Euser, Floor Kroese, Mattijs Lambooij, Marijn Stok, Ellen Uiters, Wijnand van den Boom, Anne Buitenhuis, Roos Dekker, Mart van Dijk, Tess de Valk, Marion de Vries, Robin Wuyts, Colene Zomer, Marijn de Bruin
Aanvullende informatie Ook in deze toolkit: Gedrag als sleutel in de pandemie: geleerde lessen, eerste inzichten  en Naleving van Covid-19 gedragsmaatregelen door mensen in een kwetsbare positie - geleerde lessen voor pandemische paraatheid.

E-learning Gedrag en corona 

Omschrijving Online training over preventiegedrag, de factoren die van invloed zijn op gedrag en hoe deze kennis kan helpen en inspireren bij het ontwikkelen van beleid en communicatie. 
Doel Handvaten geven bij het stapsgewijs inzetten van communicatiemethoden en andere interventies voor het ondersteunen van gedrag en communicatie. 
Gebruiker Professionals in beleid, praktijk en communicatie
Praktische toepassing De online training duurt ongeveer 1,5 uur. De training bestaat uit inhoudelijke blokken met zowel theorie als praktische toepassingen en voorbeelden gericht op het ondersteunen van gedrag. De kennis en handvaten in deze training zijn niet alleen toepasbaar op preventiegedrag gerelateerd aan COVID-19, maar zijn ook te gebruiken bij andere thema’s, zoals duurzaamheid en ander preventief gedrag. 
Onderbouwing De communicatiestrategieën zijn ingedeeld en onderbouwd op basis van de factoren die van belang zijn voor het opstarten en volhouden van preventiegedrag, zoals gedefinieerd in het Basisdocument Preventiegedrag en Welzijn. De onderbouwing voor communicatiestrategieën die aansluiten bij deze factoren is gebaseerd op de Intervention Mapping (IM) taxonomie van gedragsveranderingsmethoden (Kok et al., 2016).   
Titel en verwijzing E-learning Gedrag en corona 
Gepubliceerd door RIVM, NSPOH Netherlands School of Public & Occupational Health (Netherlands School of Public & Occupational Health), 2021. Samengesteld door: Jolanda Keijsers, Else Zantinge, Mariken Leurs, Marijn Stok, Nicolette Kupper, Femke van Hamond, Roderick Gielis (RIVM) en Evi Vermeer, Heleen van Deuzen (NSPOH). 
Aanvullende informatie Ook in deze toolkit: ‘Matrix Communicatiemethoden voor ondersteunen gedrag', ‘Theoretisch kader preventiegedrag Gedragsunit RIVM’ en ‘Het 3C-interventiemodel in coronatijd’.