Nanomaterialen kunnen risico's opleveren voor mens en milieu gedurende de hele levenscyclus, dus o.a. tijdens productie, in producten of in de afvalfase. Deze risico’s willen we zo klein mogelijk te houden. Het is daarom goed om hier tijdens de ontwerpfase van nanomaterialen al over na te denken. Dit heet Safe-by-Design (SbD). SbD van nanomaterialen is al een aantal jaren in ontwikkeling.

Van Safe-by-Design naar Safe-and-Sustainable-by-Design

Een veilig ontwerp is niet per definitie een duurzaam ontwerp. Dit leidt tot wetenschappelijke discussie.

In oktober 2020 en juli 2021 verschenen twee artikelen over SbD voor nanomaterialen. In beide artikelen stellen de schrijvers voor om bij SbD niet alleen te kijken naar veiligheid. Ook andere elementen, zoals duurzaamheid en de verkoopbaarheid, zijn belangrijk.

Ze stellen een stappenplan voor met drie stappen. Bij stap 1 kijkt de ontwikkelaar naar de veiligheid en de risico’s van het te ontwikkelen nanomateriaal. Bij stap 2 kijkt hij naar de veiligheid en de risico's van de totale levenscyclus, dus ook naar productie, toepassing in producten en in afval. In stap 3 is aandacht voor sociaaleconomische aspecten, inclusief duurzaamheidsaspecten als bodemverzuring, luchtvervuiling en klimaatverandering. Dit stappenplan moet ervoor zorgen dat een veiliger materiaal ook bruikbaar, duurzaam en winstgevend is.

Onderzoekers van het Europese Joint Research Centre (JRC Joint Research Centre (Joint Research Centre)) hadden commentaar op dit stappenplan. Dit instituut steunt de Europese beleidsvorming met wetenschappelijk advies. Het JRC vindt aandacht belangrijk voor de gevolgen van SbD op andere elementen, bijvoorbeeld duurzaamheid en economische haalbaarheid.

In het ontwerp moet aandacht zijn voor veiligheid, maar het uiteindelijke product moet ook bruikbaar, verkoopbaar en winstgevend zijn. Het JRC vindt dat niet al deze elementen onderdeel moeten zijn van SbD. Dit kan namelijk tot verwarring leiden. Wel is het belangrijk om te kijken naar het mogelijke effect van SbD-maatregelen. Welke onderdelen van een product of (nano)materiaal veranderen door SbD en wat zijn de gevolgen hiervan? Gaat het ten koste van bruikbaarheid of winstgevendheid?

De onderzoekers van het JRC zien wel nut in het samenbrengen van veiligheid en duurzaamheid. Ook in de Europese ‘Green Deal’ en ‘Chemicals Strategy for Sustainability’ gaan veiligheid en duurzaamheid hand in hand. De onderzoekers van het JRC willen daarom aandacht voor beide elementen bij de ontwikkeling van technologische innovaties. Zij willen dus Safe-and-Sustainable-by-Design (SSbD) bereiken.

Wat vindt het RIVM?

De ‘Chemicals Strategy for Sustainability’ is een belangrijk document. Het helpt om een duurzame, eerlijke, inclusieve en circulaire economie te bereiken. Deze strategie richt zich vooral op chemische stoffen. Maar ook materialen, producten en productieprocessen worden meegenomen. Het is belangrijk dat (nano)materialen en producten niet alleen functioneel zijn, maar ook veilig en duurzaam. Deze elementen kunnen ontwerpers al in de ontwerpfase meenemen (SSbD).

SSbD is een belangrijke aanpak om de doelen van de Chemicals Strategy for Sustainability te kunnen halen. Dat vindt het RIVM ook. Doelen zijn bijvoorbeeld een omgeving vrij van giftige stoffen (toxic-free environment) en zonder vervuiling (zero pollution). Maar SSbD zal nog handen en voeten moeten krijgen voordat bedrijven het kunnen opnemen in hun ontwerpfase. Een eerste stap is de ontwikkeling van SSbD-criteria door de Europese Commissie. Deze moeten duidelijk maken of chemische stoffen, producten en productieprocessen Safe-and-Sustainable-by-Design zijn.

De komende jaren zoekt het RIVM internationale samenwerking in onderzoek. Hoe kan SSbD zo snel en goed mogelijk onderdeel worden van een innovatieproces? Daarnaast gaat het RIVM zich richten op effectief gebruik van de SSbD-criteria die de Commissie dit jaar ontwikkelt. Dit doet het RIVM onder meer in Europese onderzoeksprojecten. Deze projecten gaan de haalbaarheid en toepasbaarheid van de criteria in de praktijk onderzoeken.