In Nederland wordt al meer dan 50 jaar screening op baarmoederhalskanker uitgevoerd.

Programmatische screening sinds 1996

Vanaf 1970 worden in Nederland op grote schaal uitstrijkjes gemaakt. Tot 1996 vonden deze uitstrijkjes niet-programmatisch plaats. Sinds 1996 is er sprake van een landelijk uniform georganiseerd bevolkingsonderzoek. Vanaf dat moment ontving de doelgroep in de leeftijdscategorie van 30 tot en met 60 jaar iedere 5 jaar een uitnodiging om een uitstrijkje te laten maken bij de huisarts. De afgenomen cellen werden in het laboratorium microscopisch beoordeeld op celafwijkingen (cytologische beoordeling).

Primaire HPV humaan papillomavirus (humaan papillomavirus)-screening sinds 2017

In 2017 werd het screeningsprogramma vernieuwd. De belangrijkste wijzigingen waren de invoering van primaire HPV-screening, gevolgd door cytologie bij een positieve HPV-uitslag en de introductie van de zelfafnameset. Daarnaast werd er een wijzing aangebracht in het algoritme voor verwijzing.

Als gevolg van deze vernieuwing zijn een aantal uitkomsten van het bevolkingsonderzoek veranderd:

  • Het aantal voorstadia van kanker dat wordt opgespoord is met meer dan een kwart gestegen.
  • Het aantal doorverwijzingen is ruim verdubbeld.
  • De deelnamegraad daalde, van circa 65% naar rond de 56%. Gebleken is dat een groot deel van de doelgroep wel de intentie tot deelname heeft, maar uiteindelijk niet deelneemt.

Verbeteringen van het screeningsprogramma sinds 2021

Binnen het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker werken alle ketenpartners continue aan verbeteringen. We streven naar een betere balans tussen de voor- en nadelen en een verbetering van toegankelijkheid. De Gezondheidsraad heeft haar advies Verbetermogelijkheden bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker, aanbevelingen gedaan voor verbetering van het screeningsprogramma. Concreet zijn de volgende acties ingezet of in voorbereiding:

De zelfafnameset bestaat sinds 2017 toen het bevolkingsonderzoek vernieuwd werd. De zelfafnameset draagt bij aan de bevordering van de toegankelijkheid van het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker. De Gezondheidsraad heeft in haar laatste advies Verbetermogelijkheden bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker geadviseerd om de inzet van de zelfafnameset te versterken en de set aan iedereen beschikbaar te stellen. VWS Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport )(Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport ) heeft het advies overgenomen. 

Dat betekent: 

  • De zelfafnameset is gelijkwaardig aan het uitstrijkje. De uitgenodigde persoon bepaalt zelf hoe diegene meedoet; met een uitstrijkje of een zelfafnameset. De methoden zijn even betrouwbaar voor het opsporen van HPV humaan papillomavirus (humaan papillomavirus)(humaan papillomavirus).
  • Alle 30-jarigen krijgen sinds 3 juli 2023 de zelfafnameset meteen bij de uitnodiging toegestuurd. Zij hebben nog steeds ook de keuze om een uitstrijkje te laten maken.
  • Alle 35-60 jarigen krijgen sinds 3 juli 2023 een uitnodiging waarin de zelfafnameset en het uitstrijkje beiden worden aangeboden als methode om deel te nemen. Genodigden maken zelf de keuze of en hoe ze mee willen doen. Doen ze niet mee en melden ze zich ook niet af, dan krijgen ze na 12 weken een herinnering met daarbij een zelfafnameset.

Er is een online keuzehulp die mensen helpt te bepalen welke manier van onderzoek het beste bij hen past. Daarnaast loopt een landelijke social media campagne over baarmoederhalskanker en het bevolkingsonderzoek en is de website www.bmhk.nl(externe link) gelanceerd die specifiek gericht is op de doelgroep 29-35 jarigen.

Ondanks de hoge bekendheid met het bevolkingsonderzoek en een hoge deelname-intentie doet ruim 40% van de uitgenodigde cliënten niet mee. In 2019/2020 is onderzocht wat de redenen daarvoor zijn.

Op basis van dit cliëntonderzoek zijn verschillende verbeteringen doorgevoerd in de periode 2020-2022, zoals:

  • ontwikkeling van een infographic en animatie in meerdere talen
  • vereenvoudigde uitnodigingsbrief met QR-code die verwijst naar vertaalde informatie
  • een vooraankondiging en een specifieke uitnodiging voor de mensen die voor het eerst een uitnodiging krijgen.

In het uitnodigingsbeleid wordt sinds de tweede screeningsronde (per 2022) de eerdere HPV humaan papillomavirus (humaan papillomavirus)(humaan papillomavirus)-uitslag meegewogen. Deelnemers die bij 40 of 50 jaar een HPV-negatieve uitslag hadden, krijgen na 10 jaar hun volgende uitnodiging. 45- en 55- jarigen krijgen dus alleen een uitnodiging als ze bij hun vorige deelname HPV-positief waren, of al ze in de vorige ronde niet hebben deelgenomen. Deelnemers die met 60 jaar een HPV-positieve uitslag hadden maar niet zijn doorverwezen naar de gynaecoloog, krijgen op 65-jarige leeftijd een laatste uitnodiging.

Jaarlijks krijgen ongeveer 14.000 deelnemers een verwijzing naar de gynaecoloog. Bij circa 5.000 van hen worden daadwerkelijk klinisch relevante laesies gevonden (CIN2+). Een groot deel van de deelnemers is echter achteraf onnodig doorverwezen, waardoor de cliënt zich onnodig ongerust heeft gemaakt, er onnodig zorgkosten worden gemaakt en er het risico bestaat op onnodige behandeling.

Om het aantal klinisch niet-relevante verwijzingen te verminderen is besloten om het verwijsbeleid aan te passen op basis van risicostratificatie. Het gaat om de volgende wijzigingen sinds juli 2022:

  • Het toepassen van genotypering, waarbij:
    • HPV humaan papillomavirus (humaan papillomavirus) 16/18 vanaf een pap2 wordt verwezen naar de gynaecoloog
    • HPV other vanaf een pap3a2 wordt verwezen naar de gynaecoloog
    • het advies bij HPV other en een pap2/3a1 is, om het uitstrijkje na 12 maanden te herhalen voor cytologische beoordeling
  • Het wijzigen van de termijn van het controle-onderzoek van 6 naar 12 maanden.

Sinds 1 januari 2023 doen de eerste HPV humaan papillomavirus (humaan papillomavirus)-gevaccineerden mee aan het bevolkingsonderzoek. Het is aannemelijk dat op termijn aanpassing van de screeningsstrategie nodig is. Voor die aanpassing is een advies van de Gezondheidsraad nodig, gebaseerd op nog te verzamelen data. Dit betreft o.a. data over de eerste gevaccineerden die deelnemen aan het bevolkingsonderzoek. Deze data kan pas vanaf 2023 worden verzameld. Naar verwachting zal een aanpassing van de screeningsstrategie voor gevaccineerden niet eerder dan in 2028 zijn.

De uitnodigingen voor de bevolkingsonderzoeken worden gegenereerd op basis van de Basisregistratie Personen. Voor het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker vindt selectie op geslacht plaats. Transgender en intersekse mensen hoeven zich sinds najaar 2022 slechts eenmalig aan te melden bij het bevolkingsonderzoek. Daarna worden zij volgens het normale screeningsalgoritme uitgenodigd.

De uitbraak van COVID-19 had in 2020 en 2021 grote invloed op de zorg. De deelname tijdens de COVID-19 pandemieperiode was lager. De cliënten die tijdens de COVID-19 pandemie niet hebben deelgenomen kregen daarom een herinnering dat deelname alsnog mogelijk was.

In het recente advies van de Gezondheidsraad, gaat de commissie specifiek in op de rol van de huisarts binnen het bevolkingsonderzoek. Dit maakt dat het Centrum voor Bevolkingsonderzoek verkent of het mogelijk is om deze rol te versterken.

Wanneer cliënten op basis van de (deel)uitslag van het bevolkingsonderzoek een advies tot vervolgactie ontvangen, volgen zij dit niet altijd op. Hiermee lopen zij het risico dat een voorstadium van baarmoederhalskanker niet wordt opgespoord.

De momenten van uitval in het programma zijn de volgende:

  • Na een positieve HPV humaan papillomavirus (humaan papillomavirus)-uitslag bij een zelfafnameset wordt het vervolguitstrijkje niet gemaakt.
  • De uitnodiging voor het controle-uitstrijkje na 12 maanden wordt niet opgevolgd.
  • Een verwijzing naar de gynaecoloog wordt niet opgevolgd.

Met de ketenpartners onderzoekt het Centrum voor Bevolkingsonderzoek de mogelijkheden om de loss-to-follow up in de keten van het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker te verminderen.