De OOS let, in opdracht van de ANVS, nu extra goed op de radiologische situatie in Oekraïne. Om vrijgekomen radioactieve stoffen snel te signaleren, monitort het RIVM internationale meetnetten. Ook volgt het RIVM de berichten van het Internationaal Atoomenergie Agentschap van de Verenigde Naties (IAEA International Atomic Energy Agency (International Atomic Energy Agency)) op de voet. Maar het RIVM doet meer:

Stralingsexperts 

Bij het RIVM werken veel stralingsexperts. Elke expert heeft een eigen deskundigheid. Deze experts vormen samen de Ongevalsorganisatie Straling (OOS). Hierin zitten bijvoorbeeld meetdeskundigen en modelleurs. Modelleurs kunnen berekenen hoe radioactiviteit zich verspreidt. De meetdeskundigen hebben naast eigen metingen (van o.a. het Nationaal Meetnet Radioactiviteit (NMR Nationaal Meetnet Radioactiviteit (Nationaal Meetnet Radioactiviteit))) ook toegang tot stralingsinformatie uit het buitenland. Daarmee kunnen ze (bijna) real-time zien of een radioactieve wolk uit het buitenland richting Nederland komt. 
De modelleurs berekenen hoe en waarheen de radioactieve stoffen in de lucht zich verspreiden. Ook maken ze een inschatting van de risico’s voor de bevolking in Nederland. 

De stralingsexperts van de OOS stellen het zogenoemde radiologisch beeld op. Daarin maken ze inzichtelijk wat de radiologische situatie is en geven ze advies over eventuele maatregelen.
Het RIVM kan deze taak ook binnen het Radiologisch en Gezondheidskundig Expertise Netwerk (RGEN Radiologisch en Gezondheidskundig Expertise Netwerk (Radiologisch en Gezondheidskundig Expertise Netwerk)) oppakken, als de expertise van andere kennisinstituten nodig is.

Uitwerken van scenario’s

De OOS heeft na het uitbreken van de oorlog direct scenario’s opgesteld. Deze brengen in kaart welke situaties kunnen leiden tot de uitstoot van radioactief materiaal in Oekraïne. Op basis van een realistische inschatting van hoeveel radioactief materiaal kan vrijkomen, heeft het RIVM berekend hoe dat radioactief materiaal zich zou kunnen verspreiden. Mochten er daadwerkelijk radioactieve stoffen vrijkomen, dan geven de modelresultaten direct aan in welk gebied mogelijk maatregelen genomen moeten worden.

Het is erg onwaarschijnlijk dat in Nederland maatregelen als schuilen, evacueren en jodiumprofylaxe nodig zijn. Dat blijkt uit de modelberekeningen die het RIVM heeft gedaan voor de verschillende scenario’s. Dit geldt zowel bij een ramp met een kerncentrale als bij inzet van een tactisch kernwapen in Oekraïne. 

Als er grote hoeveelheden radioactieve stoffen in Oekraïne vrijkomen en de weersomstandigheden voor Nederland ongunstig zijn, dan kunnen wel maatregelen voor de voedselketen nodig zijn. Denk hierbij aan het op stal zetten van koeien, zodat er geen radioactiviteit via gras en koeien in melk komt.

Op de website van de Rijksoverheid staat informatie over de oorlog in Oekraïne. In het onderwerp ‘Veiligheid in Nederland’ staat ook informatie over bescherming tegen straling.

Overzicht nucleaire installaties en opslag radioactief afval

Het RIVM heeft een overzicht gemaakt van nucleaire installaties en de plaatsen waar radioactief afval in Oekraïne ligt opgeslagen. De kerncentrale in Tsjernobyl is permanent gesloten. Daarnaast heeft Oekraïne op vier locaties in totaal vijftien werkende kernreactoren.

Kerncentrale Zaporizja heeft zes reactoren, Rivne heeft er vier, Kmelnytskyi twee en Yuzhnoukrainsk drie. Alle kerncentrales maken gebruik van bijna hetzelfde type reactor, namelijk een water-water energetic reactor (WWER/VVER) van 950 MW elektrisch vermogen. Alleen de reactoren 1 en 2 van de Rivne-kerncentrale hebben een ander vermogen van respectievelijk 361 en 384 MW. 

Daarnaast heeft Oekraïne een paar onderzoeksfaciliteiten. In Sevastopol (op de Krim) staat een onderzoeksreactor met een vermogen van 200 kW. In Kiev staat een onderzoeksreactor met een vermogen van 10 MW en in Kharkiv is een paar jaar jaren geleden een ‘Neutron Source’ gebouwd op basis van een elektronenversneller. De Neutron Source bevat weinig splijtstof en kernreacties stoppen vanzelf als het toestel wordt uitgezet. 

Verbruikt splijtstof van de kerncentrales wordt opgeslagen op het terrein van de kerncentrales zelf. Daarnaast zijn er nog een paar opslagplaatsen voor radioactief afval.

Kerncentrale Zaporizja 

De kerncentrale Zaporizja is met 6 kernreactoren de grootste kerncentrale van Europa. In de nacht van 3 op 4 maart 2022 werd de kerncentrale beschoten. Een bijgebouw vloog daarbij in brand. Totdat de website offline ging vertoonden de meetwaarden van de kerncentrale geen verhogingen. Ook de internationale platform voor stralingsmetingen, EURDEP EUropean Radiological Data Exchange Platform (EUropean Radiological Data Exchange Platform), toonde alleen achtergrondniveaus in het gebied.
In Nederland is direct (die nacht) het Crisis Expert Team straling en nucleair (CETsn) geactiveerd om de risico’s voor Nederland in kaart te brengen. De Ongevalsorganisatie Straling neemt deel aan het RGEN Radiologisch en Gezondheidskundig Expertise Netwerk (Radiologisch en Gezondheidskundig Expertise Netwerk), het backoffice van het CETsn. Het RGEN verzamelde direct de beschikbare stralingsmetingen en heeft verspreidingsberekeningen doorgerekend mocht er wel radioactiviteit vrij zijn gekomen. Hieruit bleek dat er geen indicatie was dat er radioactieve stoffen waren vrijgekomen na de beschieting. Het RGEN maakte uit voorzorg ook een inschatting hoe radioactieve stoffen zich zouden kunnen verspreiden, mocht er in een later stadium wel grote schade aan de kernreactor ontstaan.

Uit deze analyse bleek dat een eventuele radioactieve wolk Nederland niet of pas na een week zou bereiken. De radioactiviteit zou dan zo ver verdund zijn, dat directe maatregelen als schuilen, evacueren of jodiumprofylaxe in Nederland niet nodig zouden zijn. Indien zo’n groot kernongeval gebeurt zullen dit soort maatregelen dichterbij de kerncentrale wel nodig zijn.

Begin september 2022 is Zaporizja nog steeds in handen van Rusland en wordt er nog met regelmaat geschoten. Een IAEA International Atomic Energy Agency (International Atomic Energy Agency)-missie is op 1 september aangekomen bij de centrale om de veiligheidssituatie te beoordelen. 

Tsjernobyl 

Russische militairen bezetten in februari 2022 het verboden gebied rondom de gesloten Tsjernobyl kernenergiecentrale. Het RIVM hield de meetposten in dat gebied daarom extra in de gaten. De meetresultaten waren in die periode vrij grillig. Soms werd een verhoogd stralingsniveau gemeten, tot 16x hoger dan normale stralingsniveaus in dat gebied. Ook verdwenen er plotseling meetposten van de Oekraïense website. De oorzaak van dit grillig verloop is moeilijk te achterhalen. Verschillende landen opperden dat de verhogingen het gevolg konden zijn van verplaatsing van zwaar militair materieel. Hierdoor zouden al aanwezige radioactieve stoffen in de bodem opdwarrelen. De OOS heeft deze mogelijkheid onderzocht en de conclusie getrokken dat het niet aannemelijk is dat dit de enige oorzaak was van de verhoogde metingen. Een andere mogelijkheid was een verstoring van de meetposten door (militaire) elektronische apparatuur. In dat geval zouden de meters wel een verhoging hebben vastgelegd, maar is er niet daadwerkelijke straling gemeten. De meetapparatuur of de (draadloze) dataoverdracht zou door de militaire apparatuur in dat gebied dan verstoord zijn geweest.

De situatie werd (plaatselijk) gevaarlijker toen tijdens de bezetting een paar keer de stroomvoorziening in Tsjernobyl uitviel. De koeling van verbruikte splijtstofstaven werd afhankelijk van dieselgeneratoren. Ook werd het personeel in februari en maart wekenlang niet afgelost. De kans op menselijke fouten of uitval van personeel werd daardoor groter. Op dit moment zijn de Russische troepen uit het gebied. De Oekraïense autoriteiten kunnen het stralingsniveau rond de Tsjernobyl centrale weer controleren. Hieruit blijkt dat de stralingsniveaus vergelijkbaar zijn met vóór de Russische inval in dat gebied.

Beschietingen van opslagterrein en onderzoeksfaciliteit 

Op 26 februari 2022 kwam een projectiel neer op het terrein van een opslag in Kiev. De opslag zelf werd niet geraakt. Wel was de terreinafbakening beschadigd, waardoor de bewaking van het terrein niet meer intact was. Daarnaast werd de Neutron Source in Kharkiv zwaar beschadigd door beschietingen. Volgens de Oekraïense nucleaire autoriteit SRNIU was - en is - de radiologische situatie als normaal. Er zijn dus geen aanwijzingen dat bij de beschietingen radioactiviteit is vrijgekomen vanuit deze faciliteit.

Kernwapens

Op 27 februari 2022 gaf Poetin opdracht om de kernwapens van Rusland in gereedheid te brengen. Dit was een impliciete dreiging dat een kernwapen in Oekraïne ingezet zou kunnen worden. Het RIVM is samen met andere instituten in het RGEN aan de slag gegaan om de radiologische gevolgen van een kernwapen te onderzoeken. Eerst is onderzocht welke radioactieve stoffen vrijkomen bij de ontploffing van een kernwapen. Dit hangt af van het type en de kracht van het kernwapen, maar ook van de plaats en hoogte waar de ontploffing plaatsvindt. Op basis daarvan zijn verspreidings- en dosisberekeningen uitgevoerd. Vervolgens is getoetst tot op welke afstand van de ontploffing beschermende maatregelen nodig kunnen zijn.

De ontploffing van een kernwapen zal in de directe omgeving desastreuze gevolgen hebben. Met name door de warmte en straling die bij de explosie vrijkomt. In Nederland zullen maatregelen, zoals schuilen evacueren of jodiumprofylaxe, niet nodig zijn. Zelfs in het ongunstigste geval dat de wind richting Nederland waait, bereikt de wolk Nederland pas na meerdere dagen. De concentratie radioactieve stoffen is dan sterk afgenomen. Dat blijkt uit de verspreidingsberekeningen van de radioactieve stoffen. 

Wel kan het nodig zijn om maatregelen voor de voedsel- of drinkwaterketen te treffen. In dat geval zal de Ongevalsorganisatie Straling de verspreiding in kaart brengen door middel van modellering in combinatie met een uitgebreide (internationale) meetcampagne.

Hierboven heeft u kunnen lezen wat de RIVM Ongevalsorganisatie Straling (OOS) en het Radiologisch en Gezondheidskundig Expertise Netwerk ( RGEN Radiologisch en Gezondheidskundig Expertise Netwerk (Radiologisch en Gezondheidskundig Expertise Netwerk) (Radiologisch en Gezondheidskundig Expertise Netwerk)) doen om de nucleaire situatie in Oekraïne in de gaten te houden. De bevindingen van de OOS en het RGEN zijn opgenomen in meerdere rapportages. Deze rapportages zijn (deels) technisch van aard en beschrijven naast feitelijke gebeurtenissen ook  mogelijke gebeurtenissen. Sommige gebeurtenissen hebben dus niet plaatsgevonden, maar zijn geanalyseerd om beeld te krijgen van de mogelijke risico’s.

De rapportages van de OOS zijn gericht aan stralingsdeskundigen van de ANVS. De RGEN rapportages zijn gericht aan deskundigen van het Front office van het Crisis Expert Team straling en nucleair (CETsn), ook deskundigen van de ANVS. De ANVS informeert en adviseert departementen op basis van deze rapportages.

Hieronder kunt u naast de rapportages ook een leeswijzer downloaden. Deze leeswijzer geeft toelichting op de werkwijze en begrippen die gebruikt zijn in de rapportages.

Weest u ervan bewust dat bij het opstellen van RGEN rapportages vaak een keus gemaakt moet worden voor wat betreft de snelheid van opleveren van de rapportage en de volledigheid en nauwkeurigheid van de rapportage. Bijvoorbeeld: indien het opleveren van een rapportage snel moet gebeuren, zal de volledigheid en/of nauwkeurigheid onder druk komen te staan.