Endotoxinen zijn een onderdeel van de buitenmembraan van gramnegatieve bacteriën. Ze komen vrij bij het afsterven van deze organismen. Vooral mest is een bron van endotoxinen in de stallucht (Winkel et al., 2014). Endotoxinen kunnen zich, gebonden aan stofdeeltjes, via de lucht verspreiden. Ze binden zich vooral aan de wat grotere stofdeeltjes; in PM_2,5 werd relatief weinig endotoxine aangetroffen (Winkel et al., 2018; Wouters et al., 2019). De gemiddelde achtergrondconcentratie endotoxinen in de buitenlucht is laag en bedraagt minder dan één tot enkele endotoxine-unit EU Europese Unie (Europese Unie))/m³ (Kennisplatform veehouderij en humane gezondheid, 2017). De Rooij et al. (2019) rapporteren op acht verschillende locaties in Brabant endotoxineconcentraties van 0,46-0,66 EU/m³ (gebonden aan PM₁₀ geometrisch (twee)wekelijks gemiddelde). Factoren met de grootste invloed op endotoxineconcentraties in de lucht in de omgeving zijn afstand tot veehouderij, het aantal veehouderijen, het aantal dieren en de diersoort (De Rooij et al., 2019).

In verkennende studies naar concentraties endotoxine bij veehouderijen zijn afstanden berekend tot op enkele honderden meters waar mogelijk enkele keren tot tientallen keren per jaar de advieswaarde van 30 Eu/m³ over perioden van 4 tot 8 uur overschreden wordt. Vooral bij pluimveebedrijven, maar ook bij varkensbedrijven (Kennisplatform veehouderij en humane gezondheid, 2017). Metingen van Wouters et al. (2019) laten zien dat dergelijke verhoogde 4-uursgemiddelde endotoxineconcentraties daadwerkelijk optreden, en dat endotoxineconcentraties in totaal stof hoger zijn dan in PM₁₀.

In 2004 en 2005 werden enkele onverwachte gevallen van MRSA-infecties bij patiënten in verband gebracht met de varkenshouderij. Het bleek hier te gaan om een nieuwe variant van MRSA: v-MRSA, oftewel veegerelateerde MRSA (Voss, 2005) (tegenwoordig ook wel aangeduid als MRSA ST398). Mensen die direct contact hebben met vee, zoals varkens, pluimvee en kalveren, hebben een grotere kans om besmet te raken met v-MRSA en drager te worden.

Het gebruik van antibiotica vergroot de kans dat bacteriën resistentie tegen antibiotica ontwikkelen, zoals bijvoorbeeld v-MRSA (zie ook Tekstkader Antibioticaresistentie). De diersoort waar v-MRSA het meest voorkomt zijn varkens, maar het is ook aangetroffen bij melkrundvee, vleeskalveren, paarden en in pluimvee (voornamelijk vleeskuikens). Van de vleeskuikenbedrijven is 8% besmet met de bacterie (Geenen et al., 2013). Bij 70-90% van de varkens- en vleeskalverhouderijen zijn dieren besmet met de bacterie (Broens, 2011; Graveland, 2010). In 2007 was ongeveer 30% van de varkenshouders drager van v-MRSA. In 2010 was dit percentage gestegen naar 63% dragerschap (Van Cleef, 2016). De overdracht van mens op mens lijkt vrij laag te zijn. Contact met vee, bijvoorbeeld varkens, is de belangrijkste bron van besmetting (RIVM, 2016). Maar ook mensen zonder contact met vee kunnen langdurig drager zijn van v-MRSA, zie onderdeel Zoönosen.

De afkorting ESBL Extended spectrum beta-lactamases (Extended spectrum beta-lactamases) staat voor Extended Spectrum Beta Lactamase. Dit zijn eiwitten/enzymen die een belangrijke groep (beta-lactam) antibiotica afbreken, waardoor deze bacteriën hier ongevoelig voor zijn (zie Tekstkader Antibioticaresistentie). De resistentie van deze bacteriën kan zich snel en efficiënt verspreiden. ESBL-producerende bacteriën komen voor in landbouwhuisdieren en worden ook gevonden op rauwe vleesproducten (13,7% van de kippenvleesproducten (geïmporteerd kippenvlees 1,3%), 13,4% op kalfsvlees (MARAN Monitoring of antimicrobial resistance and antibiotic usage in animals in the Netherlands (Monitoring of antimicrobial resistance and antibiotic usage in animals in the Netherlands), 2019)). Naast voedsel en landbouwhuisdieren zijn ESBL-producerende bacteriën ook aangetoond in het milieu (oppervlaktewater, wilde vogels, afvalwaterstromen, op gewassen), in gezelschapsdieren en in de mest afkomstig van veehouderijen.

Mensen met beroepsmatig contact met vee, zoals pluimveehouders en varkenshouders, hebben een grotere kans om ESBL-drager te zijn (Huijbers et al., 2014; Dohmen et al., 2017). Dit geldt niet voor mensen die wonen in een gebied met veel veehouderijen maar geen direct contact hebben met dieren (Wielders et al., 2017; Huijbers et al., 2013). Mensen die vaker dan drie keer per week vlees eten, zijn niet vaker ESBL-drager dan mensen die geen vlees eten, ondanks dat we weten dat er ESBL-producerende bacteriën aanwezig zijn op het vlees. Mogelijk komt dat omdat vlees meestal goed verhit wordt, voordat het gegeten wordt (Meijs et al., 2020). Daarnaast zijn reizen naar het buitenland (met name Azië en Afrika) en het gebruik van antibiotica een belangrijke risicofactor voor ESBL-dragerschap (Van den Bunt et al., 2019).

Een rekenmodel laat zien, dat mens op mens overdracht verantwoordelijk is voor meer dan 60% van het dragerschap in de algemene bevolking. De bijdrage van voedsel werd geschat op ongeveer 19%, contact met huisdieren op 8%, niet-beroepsmatig contact met vee op 4%, en zwemmen in oppervlaktewater en contact met wilde vogels op 3%. Dit betekent dat overdracht van ESBL-producerende bacteriën voornamelijk gebeurt tussen mensen onderling (Mughini-Gras et al., 2019).

De gramnegatieve bacterie C. burnetii is de veroorzaker van Q-koorts (zie pagina Effecten op de gezondheid). De belangrijkste dierreservoirs van deze bacterie zijn runderen, geiten en schapen, maar de bacterie is ook aangetoond bij vele andere dieren, waaronder andere zoogdieren, vogels, reptielen en geleedpotigen (Angelakis en Raoult, 2010). De aandoening verloopt bij dieren meestal symptoomloos, maar kan vooral bij schapen en geiten abortus veroorzaken. Via lichaamsmateriaal dat vrijkomt bij abortus en geboorte, zoals vruchtwater en placenta, wordt C. burnetii uitgescheiden door geïnfecteerde dieren (Parker, Barralet en Bell, 2006; Sanchez et al., 2006). Tegenwoordig moeten alle melkschapen- en geitenhouders met meer dan 50 dieren én alle publieksbedrijven verplicht hun dieren jaarlijks vaccineren tegen Q-koorts (Bron: NVWA).

C. burnetii is een bacterie die zich alleen in cellen kan vermenigvuldigen. Buiten het menselijk en dierlijk lichaam neemt de bacterie een soort sporevorm aan. Deze sporevorm is heel goed bestand tegen droge omstandigheden en hierdoor is de bacterie in staat lang te overleven in de omgeving. Besmetting van de mens ontstaat door inhalatie van aerosolen (Angelakis en Raoult, 2010). Dit kan gebeuren wanneer men zich in de buurt van een geïnfecteerd dier bevindt of op afstand, aangezien C. burnetii door de wind over grote afstanden (kilometers) in de omgeving verspreid kan worden (zie verder Effecten van de relevante agentia).

De rol van mest bij de Q-koortsuitbraak in 2007-2010 is niet duidelijk. Op het moment van uitbrengen van deze richtlijn worden de gegevens uit die tijd opnieuw geanalyseerd. In de huidige situatie met inentingsplicht, is de bacterie onder controle en zal daarmee ook niet in mest aanwezig zijn. Daarnaast moet mest uit geitenstallen of direct in een afgedekte vrachtwagen naar een erkend composteerbedrijf worden afgevoerd of na verwijdering uit de stal minstens 30 dagen luchtdoorlatend en afgedekt worden opgeslagen. Afdekken zorgt voor een composteringsproces waardoor de temperatuur van de mest zo ver oploopt dat het aantal Q-koortsbacteriën dat eventueel in de mest zou zitten sterk wordt gereduceerd (Kennisplatform Veehouderij en humane gezondheid, 2020).

Van hepatitis E (HEV hepatitis E-virus (hepatitis E-virus)) komen bij mensen vier genotypen voor. Hepatitis E-infecties met genotype 1 en 2 komen voornamelijk voor in ontwikkelingslanden en worden overgedragen via water en van mens-tot- mens. De genotypen 3 en 4 zijn daarentegen zoönotisch. Van hepatitis E worden in Nederland met name infecties met genotype 3 gezien.

HEV genotype 3 komt bij verschillende diersoorten voor, in de veehouderijsector met name bij varkens (LCI Landelijke coördinatie infectieziektebestrijding (Landelijke coördinatie infectieziektebestrijding), 2015). In 2005 had ongeveer 50% van de vleesvarkenbedrijven een actieve infectie onder de varkens. Het is niet duidelijk op welke manieren mensen in Nederland besmet raken met het hepatitis E-virus. Besmet voedsel kan een bron zijn. Uit een case-control onderzoek in Nederland blijkt dat de consumptie van varkensvleesproducten een risicofactor is, in het bijzonder worstproducten van rauw varkensvlees (bijvoorbeeld cervelaat, snijworst, boerenmetworst) (Tulen et al., 2019). Andere mogelijke besmettingsbronnen zijn besmet drinkwater, besmet bloed, of contact met mest/uitwerpselen van besmette varkens of zwijnen.

Voor meer informatie over hepatitis E zie de LCI-richtlijn Hepatitis E. Deze is te downloaden via lci.rivm.nl/

Influenza is een verzamelterm voor ziekten die worden veroorzaakt door influenzavirussen. Aviaire influenzavirus (AIV) komt voor bij wilde vogels en pluimvee, te weten kippen, eenden, ganzen en kalkoenen (LCI Landelijke coördinatie infectieziektebestrijding (Landelijke coördinatie infectieziektebestrijding), 2014) en kan ziekte veroorzaken bij de dieren. Besmette wilde watervogels kunnen ook voor pluimvee een bron van infectie zijn. Het is niet helemaal duidelijk hoe deze virussen bij pluimvee terecht kunnen komen in de stal. Zeer waarschijnlijk worden uitwerpselen van besmette wilde vogels uit de omgeving de stal ingelopen of gebracht met materialen
(bron: WUR). In zeldzame gevallen kunnen ook mensen geïnfecteerd worden met vogelgriepvirussen. Dit gebeurt alleen als er sprake is van direct en intensief contact tussen besmette dieren en mensen zoals bij verzorgers van de dieren of bij mensen die betrokken zijn bij ruimingen (LCI, 2015). Overdracht van mens naar mens is normaalgesproken afwezig of zeer laag (Ungchusak et al., 2005; Koopmans et al., 2004). Bij hoogblootgestelden (voornamelijk werkgerelateerd blootgesteld, zoals veehouders en dierenartsen) is transmissie van dier naar mens beschreven (LCI-richtlijn).